Ελληνικα / Κείμενα
Κείμενα
Δερβίσηδες στο Πέραν - Κωνσταντινούπολη, 1615~
Pietro della Valle: Viaggi di Pietro della Valle, il pelegrino. Roma, Mascardi, 1650, 4 vols.
Pietro della Valle: Voyage dans la Turquie... (1615), volume 8. Rouen, 1745.
Πήγα τελικά σε έναν χώρο που έχουν μέσα στους κήπους του Πέραν. Είχαν κι όλας αρχίσει το κήρυγμά τους. Ο κόσμος είχε γεμίσει όχι μόνο το τζαμί αλλά πολλοί έμεναν όρθιοι έξω στην αυλή και κοιτούσαν από την πόρτα και τα παράθυρα, που είναι αρκετά χαμηλά. Ο ιεροκήρυκας έκανε μακρόσυρτες προτροπές, συχνά με πολλή έμφαση, καθισμένος σε μία αρκετά ψηλή καρέκλα, αλλά δεν μπορούσα να καταλάβω καλά τι έλεγε γιατί γνωρίζω λίγο τη γλώσσα τους ακόμη. Μετά το κήρυγμα, οι δερβίσηδες συγκεντρώθηκαν σε κύκλο στη μέση του τζαμιού τους, όπου άρχισαν να χορεύουν. Τον ήχο έδιναν τέσσερις-πέντε καλαμένιες φλογέρες, οι οποίες έκαναν μια αρκετά ευχάριστη αρμονία, έχοντας χωρίσει λογικά τα μέρη της μουσικής σε μπάσο, πρίμο κλπ. Αλλοτε έπαιζαν χωρίς να χορεύουν, άλλοτε μια έπαιζαν και μια χόρευαν, κάποτε μαζί, κάποτε μερικοί, μετά μόνο ένας από αυτούς.
Σ' αυτό το είδος χορών η κίνηση των ποδιών είναι περίπου ίδια με αυτή των Ισπανών στους δικούς της χορούς ciaccones, οπότε πρέπει να πιστέψουμε ότι τον έμαθαν από τους Μαυριτανούς όταν αυτοί ήταν κύριοι της Ισπανίας. Αυτοί όμως οι δερβίσηδες όταν χορεύουν γυρίζουν πάντα πάνω στο ένα πόδι, οπότε εκείνος που περιστρέφεται με μεγαλύτερη ευκινησία και παραμένει σ' αυτή την κίνηση περισσότερο χρόνο από ό,τι οι σύντροφοί του, απολαμβάνει μεγαλύτερης εκτίμησης. Στην αρχή περπατούν με ένα βήμα αρκετά ήπιο και μετρημένο, φαινομενικά με μεγαλύτερη άνεση, αλλά κατόπιν η έξαψή τους ανεβαίνει. Σιγά σιγά ο ρυθμός της διπλασιάζεται σε αναλογία, οπότε στο τέλος, καθώς η θέρμη της αυξάνει συνέχεια και γίνεται σχεδόν ανυπόφορη, κινούνται τόσο γρήγορα και στρέφονται τόσο ελαφρά που τα μάτια όσων τους παρακολουθούν δυσκολεύονται να τους ξεχωρίσουν.
Καθώς στρέφονται, δεν σταματούν να μιλούν και να φωνάζουν, προφέροντας συχνά το όνομα του θεού, επαναλαμβάνοντας πού και πού με έμφαση τη λέξη χου, που σημαίνει Εκείνος, ή εστ, που δηλώνει τον Θεό που είναι ο μόνος που πραγματικά υπάρχει. Είναι ένα ανεξήγητο μυστήριο το πώς ο εγκέφαλός τους μπορεί να μείνει σταθερός μετά από τόσους γύρους, και συχνά να ξαναρχίζουν με τόση ορμή, όπως μερικοί κάνουν επί μισή ώρα, ενώ άλλοι για περισσότερο από μία ώρα.
Οταν φτάνουν να μην αντέχουν άλλο, μερικοί αποσύρονται για να ξεκουραστούν μέχρι να πάρουν νέες δυνάμεις και να επιστρέψουν στον ίδιο χορό ξανά, ενώ άλλοι με περισσότερο ζήλο και θέρμη δεν σταματούν καθόλου μέχρι που πέφτουν στο πάτωμα σαν εκστασιασμένοι. Αλλοι, από τις πολλές στροφές και τις πολλές κραυγές χου με τόση προσπάθεια στην ανάσα και στο στήθος, βγάζουν αφρό σαν επιληπτικοί. Αν αυτό που άκουσα αληθεύει, προσπαθούν με τις κινήσεις τους να μιμηθούν τους αγγέλους, αν και δεν μπόρεσα να μάθω πού στηρίζεται αυτό, ή μάλλον την ουράνια κίνηση, σύμφωνα με τη γνώμη ορισμένων φιλοσόφων της αίρεσής τους που διαβεβαιώνουν, από ό,τι άκουσα, ότι η κίνηση των ουράνιων σωμάτων είναι κυκλική όπως ένας χορός, που με τη μεσολάβηση της αγίας αστραπής της θείας φώτισης χρωστάει στον Θεό την έναρξή του. Πιστεύουν ότι η πηγή του φωτισμού για το κάθε ουράνιο σώμα είναι το πνεύμα που το διαπνέει, που το κατευθύνει, εφόσον δέχτηκε από το Θεό την πρώτη φώτιση. Τα ουράνια σώματα αποκτούν την κίνησή τους μέσω του φωτισμού και κάθε τους κίνηση δίνει τη δυνατότητα για νέο φωτισμό.
Από εκεί προέρχεται το ό,τι φαντάζονται ότι το πνεύμα μας είναι παρόμοιο με τους ουρανούς και ότι με την έννοια αυτή μπορεί να τους μιμηθεί, εφόσον έχει τη δυνατότητα να κινείται και να φωτίζεται όπως οι ουρανοί. Συνδέοντας στενά την κίνηση με τη φώτιση, προκειμένου να υψώσουν την καρδιά προς το Θεό και το ανώτερο σημείο να δεχθεί την φώτιση, πιστεύουν ότι το πετυχαίνουν με τις απότομες σωματικές κινήσεις, συγχαίοντας λανθασμένα ως προς αυτό τις λειτουργίες της ψυχής με αυτές των μελών του σώματος. Οσο περισσότερο εξάπτονται μ' αυτή την ενόραση, τόσο η κινησή τους είναι ανάλαφρη, σαν να αυξάνεται εκ νέου η φώτιση στο βαθμό που η κίνηση αυξάνεται. Ετσι, περνούν από τη φώτιση στην κίνηση, όπως λέγουν ότι γίνεται στους ουρανούς με ένα είδος παλινδρομικού ρεύματος.
Επαγγελματίες χορευτές, πρώην δερβίσηδες - Κάντια, Κρήτη, 1668~
La Guilletière (Guillet, André): Athènes ancienne et nouvelle... Paris, Michallet, 1675.
Διασκεδάζει καμιά φορά με το κυνήγι, αγαπά το σκάκι και ευχαριστείται αφάνταστα με το θέαμα του χορού. Είχε στην Κάντια επτά ή οκτώ χορευτές, που ονομάζονται hoingi. Χορεύουν συνοδευόμενοι από δύο ή τρεις πασαβιόλες (basses de viole) ή τουλάχιστον κάποια όργανα που μοιάζουν μ' αυτά, άλλοτε ένας μόνο, άλλοτε δύο-δύο ή τρεις-τρεις. Χρησιμοποιούν αρκετά ευχάριστα ένα είδος καστανιέτες. Αυτά τα άτομα φορούν ένα μικρό στενό ζιπούνι που φτάνει μέχρι τη ζώνη. Από τη ζώνη και κάτω έχουν φούστες όπως αυτές των γυναικών μας, που φτάνουν να ακουμπούν τη γη και που είναι εξαιρετικά φαρδιές. Εφόσον η τεχνική τους συνίσταται στο να περιστρέφονται απότομα στο ένα πόδι, ο αέρας μπαίνει κάτω από αυτές τις φούστες και τις φουσκώνει. Τότε ο hoingi σκύβει απότομα, κάνει βουτιά, σηκώνεται, εμφανίζεται και εξαφανίζεται με τέτοια ταχύτητα και τέτοια ακρίβεια που εκπλήσσουν. Ο βεζύρης έχει αυτή τη διασκέδαση στις δυο μέρες τη μία.
Αυτό που είναι αξιοσημείωτο είναι ότι υπήρχαν πριν από λίγο καιρό στην Τουρκία μωαμεθανοί κληρικοί ονομαζόμενοι δερβίσηδες, για τους οποίους σας έχω μιλήσει, και των οποίων η αφοσίωση συνίστατο στο να χορεύουν στο τζαμί τους ακούραστα με μεγάλη ταχύτητα. Οταν ο βεζύρης τούς έδιωξε πρόσφατα από τη Ρουμελία, εκείνοι από αυτούς που δεν θέλησαν να βρουν καταφύγιο στο Ικόνιο της Μικράς Ασίας όπου είναι το κεντρικό μοναστήρι τους, κατέληξαν να γίνουν hoingi και τώρα χορεύουν για χάρη του χρήματος ενώ πρώτα χόρευαν για τη χάρη του Θεού.
Μουσουλμάνες σε αντικρυστό χορό, χριστιανοί σε κυκλικό, χοροί στην αρχαία Σπάρτη - Μυστράς, 1668~
La Guilletière (Guillet, André): Lacedemone ancienne et nouvelle. Paris, Claude Barbin, 1677.
Ολόκληρη η διασκέδαση των μουσουλμάνων γυναικών όταν βρίσκονται μαζεμένες συνίσταται στο να κεντούν ή να παίρνουν ένα από τα θρησκευτικά τους βιβλία που το λένε Mehemet Dia, δηλαδή "Τα λόγια του Μωάμεθ". Διαλέγουν από την παρέα αυτήν με την ωραιότερη φωνή, που διαβάζει κάποιο κεφάλαιο τραγουδιστά. Οι άλλες την ακούν με προσοχή γεμάτη σεβασμό, και πού και πού της απαντούν, κάποτε χορεύοντας.
Για τις κοπέλλες, έχουν τη διασκέδαση που ονομάζεται χοϊνάρ. Να τι είναι. Είκοσι ή τριάντα μαζεύονται για να χορέψουν. Εχουν ένα είδος μεγάλης λεκάνης από χαλκό που έχει σχήμα σαν ντέφι. Το ονομάζουν τεψί και το χτυπούν με τα δάχτυλα, αλλά χρειάζεται τέχνη για να παίξει κανείς καλά. Οποια έχει την πιο ωραία φωνή τραγουδάει συνοδευόμενη από το τεψί, ενώ οι άλλες κάθονται στα πλακάκια χωρισμένες σε δύο γραμμές. Με τη σειρά, χορεύουν ανά δύο στο μέσον των δύο γραμμών, αντικρυστά, όπως στον δικό μας χορό Bourrée d'Auvergne. Απομακρύνονται και πλησιάζουν η μία την άλλη στο ρυθμό, και όταν φτάνουν να συναντηθούν γλυστρούν δίπλα και ξεφεύγουν δίνοντας την εντύπωση ότι θα ενωθούν. Υπάρχουν συχνά μερικές που προσπαθούν να κλέψουν ένα φιλί από τη συντρόφισσά τους.
Μετά από πέντε ή έξι περάσματα γυρίζουν προς εκείνες που είναι καθιστές και είναι ελεύθερες να διαλέξουν δύο άλλες που θα έρθουν να χορέψουν στη θέση τους. Η προτίμηση αυτή είναι μεγάλο δείγμα φιλίας. Μιλούν τραγουδιστά σ' αυτές που θα διαλέξουν, και να τα λόγια τους: Guel hoine, έλα να χορέψουμε. Αλλά αυτό το σύνθημα δεν φτάνει, υπάρχει άλλο πιο ευχάριστο. Παίρνουν ένα μαντίλι και, πάντα χορεύοντας, το παρουσιάζουν σ' αυτές που συμπαθούν, και τους κάνουν νόημα με ανοιχτά τα χέρια να έρθουν να τις αγκαλιάσουν. Αλλάζουν τα λόγια του τραγουδιού λέγοντας Guel ubenem, έλα να με φιλήσεις. Αυτό επισφραγίζει την επιλογή της. Μερικές ξετρελλαμένες νεαρές, που καίγονται απ' την επιθυμία να χορέψουν αλλά φοβούνται ότι δεν θα τις διαλέξουν, προλαμβάνουν το σύνθημα. Ρίχνονται αστεϊζόμενες σ' αυτές που χορεύουν, για ν' αρπάξουν το μαντίλι λέγοντας: Ben sana bir chek tali vererem, στ' αλήθεια θα σε φιλήσω. Είναι ευχάριστο να τις βλέπεις καμμιά φορά να πηδούν με τόση ορμή που τους πέφτει το τσεμπέρι - ένα ύφασμα λευκό σαν κεφαλοδέσιμο που κρατάει κλεισμένα τα μαλλιά τους χωρίς να το δένουν - οπότε τα μαλλιά τους αφήνονται να κυμματίζουν ευχάριστα στους ώμους. Τότε τα γέλια που ξεσπούν ανακατεύονται με τους ήχους από το ντέφι, και καμμιά φορά εκείνη που άφησε να της πέσει το τσεμπέρι υποχρεώνεται για τιμωρία να χτυπάει το τεψί.
Τα μαντίλια χρησιμοποιούνται σε όλους τους χορούς του Μυστρά. Οταν οι χριστιανές κοπέλλες χορεύουν στο γάμο κάποιου συγγενή τους, δεν δίνουν ποτέ το χέρι στα αγόρια. Θα το έδιναν γυμνό, γιατί οι Ελληνες δεν φορούν ποτέ γάντια. Ετσι η κοπέλλα κρατιέται με το αγόρι με ένα μαντίλι που η κοπέλλα τού προτείνει με σεμνότητα. Αν το αγόρι πάρει το θάρρος να της πιάσει το χέρι, δεν υπάρχει κορίτσι που δεν θα του δώσει ένα χαστούκι. Υπήρξαν περιπτώσεις όπου το γλέντι χάλασε και γάμοι που διαλύθηκαν για κάτι τέτοιο.
Χορεύουν πάντα με φιγούρες και, καθώς έχουν την αίσθηση του ρυθμού, τις κάνουν με πολλή δεξιοτεχνία. Αλλοτε σχηματίζουν κύκλο και χορεύουν κυκλικά, άλλοτε φτιάχνουν δυο μακριές αντικρυστές γραμμές που πάει η μία να συναντήσει την άλλη. Τα αγόρια χορεύουν πότε με βαρύ βήμα κι επιβλητικό ύφος, πότε πετώντας τα πόδια τους εμπρός και πίσω. Ομως τα κορίτσια τούς ακολουθούν πάντα με σεμνά βήματα, με τα μάτια χαμηλά και με το μαντίλι κρεμασμένο στο χέρι για να ενωθούν με τα αγόρια, ανάλογα με τη μελωδία. Χορεύουν πάντα με τραγούδια. Καμμιά μέρα θα σας πω τα πιο ευχάριστα από αυτά. Αλλοτε συνοδεύονται από φλογέρα. Παίζουν πολύ καλά αυτό το όργανο, αν και όχι με τον ίδιο τρόπο όπως όταν ο Λυκούργος διέταξε πως όλοι πρέπει να ξέρουν να το παίζουν.
Να που τώρα ικανοποιηθήκατε, κι εγώ τήρησα το λόγο μου. Είχατε ζητήσει επίμονα να μάθετε αν τα κορίτσια χορεύουν σήμερα σε μια χώρα όπου ο χορός απολάμβανε περισσότερης εκτιμήσης από ό,τι σε οποιοδήποτε μέρος της υφηλίου. Ο Πολυδεύκης και ο Αθήναιος θα σας αναφέρουν δεκαπέντε ή είκοσι είδη ιδιαίτερων χορών που είχαν οι Λακεδαιμόνιοι, χωρίς να αποκλείεται να χρησιμοποιούσαν επί πλέον τους χορούς των γειτόνων τους. Οι πιο διάσημοι χοροί της Σπάρτης ήταν εκείνοι που ονομάζονταν Γυμνοπαιδείες, Βίβασις και ιδιαίτερα η Πυρρίχη.
Ο σοφός νομοθέτης τους, θέλοντας να κάνει τα σώματα πιο ρωμαλέα, πιο υγιή και πιο κατάλληλα για τον πόλεμο, τους υποχρέωνε να ασκούνται στο κυνήγι και στον χορό. Και τα δυο αυτά τα είχαν διδαχθεί από τον Κάστορα και τον Πολλυδεύκη, και πίστευαν ότι η θεά του πολέμου Παλλάς είχε δείξει σ' αυτούς τους δίδυμους αδελφούς τον χορό Πυρρίχη. Ο Αθήναιος το βεβαιώνει. Είναι πάντως βέβαιο ότι τα παιδιά της Σπάρτης ήταν υποχρεωμένα να μαθαίνουν την Πυρρίχη από την ηλικία των πέντε ετών. Την χόρευαν φορώντας πολεμική εξάρτηση, χτυπώντας ο καθένας με το σπαθί του την ασπίδα του συγχορευτή του και συνδυάζοντας τα σοβαρά βήματα με όλες τις πολεμικές κινήσεις που μπορούν να αναπαραστήσουν μια μάχη. Ο χορός δεν ήταν γι' αυτούς μόνο η απεικόνιση του πολέμου, ήταν η πραγματική κίνησή του. Προχωρούσαν επιτιθέμενοι και χτυπούσαν τον εχθρό με τρόπο οργανωμένο, αλλά περήφανο και πολεμοχαρή, αν και ρυθμισμένο στον ήχο της φλογέρας, που ήταν το μόνο τους πολεμικό όργανο. Μήπως φαντάζεστε ότι κέρδισαν όλες αυτές τις περίφημες μάχες χορεύοντας; Ας ξεκαθαρίσουμε τα πράγματα. Αυτό ήταν το μυστικό για να διατηρούν ευθείες τις γραμμές και τους στίχους, πράγμα που είναι απαραίτητο στις στρατιωτικές ασκήσεις. Ετσι μπορούσαν οι στρατιώτες τους να κρατούν καλά τις αποστάσεις και να κερδίζουν έδαφος συγχρόνως, επειδή είχαν εξασκηθεί σ' αυτό από την ηλικία των πέντε ετών.
Αλλωστε, αυτοί είχαν εφεύρει το θέαμα του μπαλέτου, και τα δικά τους μπαλέτα ήταν ασύγκριτα πιο πρωτότυπα από τα δικά μας. Με ρυθμικά βήματα δίδασκαν ιστορίες, τα χέρια και τα πόδια μιλούσαν. Ηταν τόσο υψηλή η τεχνική και τόσο ζωντανές οι εκφράσεις του σώματος που οι θεατές διάβαζαν καθαρά τις πιο πολύπλοκες σκηνές από τη δράση των θεών τους. Ας έχετε την καλοσύνη να δείτε τι γράφει σχετικά ο Λουκιανός.
Οσον αφορά το χορό που ονόμαζαν Βίβασις, μετρούσαν τον αριθμό βημάτων που έκαναν και για να τον χορέψει κανείς καλά έπρεπε να σηκώσει τα πόδια πολύ ψηλά και να δώσει με τη φτέρνα πολλά χτυπήματα πάνω από τη γάμπα. Ηταν τόσο βαρύς σε σύγκριση με τους άλλους χορούς που ο σοφός Cragius υποθέτει ότι τον άφηναν για τους είλωτες και τους άλλους σκλάβους. Αλλά δεν ξέρω αν αυτά που λέει ο Αριστοφάνης στην κωμωδία της Λυσιστράτης μπορούν να επιβεβαιώσουν αυτή την υπόθεση. Οσο για τις Γυμνοπαιδείες, που ήταν δικός τους χορός, είχαν δύο ομάδες. Οι άνδρες χόρευαν γυμνοί στη μία και τα παιδιά στην άλλη. Ολοι τραγουδούσαν ύμνους προς τιμήν του Απόλλωνα κι εκείνος που ήταν επί κεφαλής της ομάδας φορούσε ένα στεφάνι από φοίνικα.
Δεν θα σας μιλήσω για εκείνον τον σημαντικό χορό των Λακεδαιμονίων όπου τα παιδιά, οι ώριμοι άντρες και οι γέροι εμφανίζονταν χωρισμένοι σε τρεις διαφορετικές ομάδες για να τραγουδήσουν επαίνους για τις τρεις αυτές ηλικίες. Ο Πλούταρχος, ο Λιβάνιος και πολλοί άλλοι μιλούν αρκετά γι' αυτόν.
Ομως το ωραίο φύλο της Λακεδαίμονος αγαπούσε κι αυτό το χορό. Ο Πλούταρχος λέγει ότι ο Θησέας ερωτεύτηκε την Ελένη όταν την είδε να χορεύει με άλλες κοπέλλες της Σπάρτης μπροστά στο βωμό της Αρτεμης που επωνομαζόταν Ορχεία, και ότι μετά από αυτόν τον χορό έγινε η αρπαγή της για πρώτη φορά.
Εάν προς τιμήν των Λακεδαιμoνίων πρέπει να αναφέρουμε έναν λόγο για την προσήλωσή τους στο χορό, δεν χρησίμευε μόνο στο να δίνει χάρη και ωραίο ύφος, αλλά υπήρχε και η ηθική. Τα σώματα που μένουν εγκαταλειμένα σε μια παθητική ακινησία και που χωρίς άσκηση συσσωρεύουν λίπη, είναι επόμενο να έχουν περισσότερη έφεση προς τις ηδονές και την άστατη ζωή, παρά όσα είναι συχνά σε κίνηση.
Ιδού όμως το μεγάλο ερώτημα. Τα κορίτσια της Σπάρτης χόρευαν ολόγυμνα δημόσια και λίγοι πιστεύουν ότι το θέαμα αυτό ήταν σεμνό. Υποθέτω όμως ότι οι Λακεδαιμόνιοι είχαν το λόγο τους και ότι, εφόσον το γεγονός ήταν γι' αυτούς συνηθισμένο, δεν προξενούσε στην ψυχή τους μια εντύπωση επικίνδυνη ή ανήθικη. Το μάτι αποκτά τη συνήθεια να βλέπει ένα αντικείμενο, ώστε εγκαταλείπει την ευαισθησία του και αποκρούονται οι ψεύτικοι πόθοι της φαντασίας. Η συγκίνηση προέρχεται μόνο από τον νεωτερισμό ενός θεάματος. Ενα αιώνιο έθιμο μάλλον απωθεί τη ματιά παρά την ελκύει, και αν σκεφτείτε μια φορά μόνο την άψογη ηθική της πολιτείας θα μείνετε πεπεισμένος για την ακόλουθη αλήθεια: τα κορίτσια της Σπάρτης δεν ήταν καθόλου γυμνά, τα σκέπαζε η δημόσια σεμνότητα.
Μιλώντας γενικά, δεν θα σας πω ότι η δικαιολογία τους μπορεί να είναι δικαιολογία για εμάς. Στο κάτω κάτω υπάρχουν ακόμη σήμερα στη Βόρεια Αμερική περιοχές όπου οι γυναίκες κυκλοφορούν καθημερινά με την ίδια εμφάνιση που χόρευαν οι Σπαρτιάτισσες, κι όμως όλοι οι ταξιδιώτες μας συμφωνούν ότι το έγκλημα εκεί είναι εντελώς ανύπαρκτο.
Επαγγελματίες χορεύτριες - Τουρκία, 1687
Corneille Le Brun: Voyage au Levant, c'est à dire dans les principaux endroits de l'Asie Mineure... Paris, Guillaume Cavelier, 1714.
Οσοι δεν έχουν πολύ αυστηρές αρχές μπορούν να διασκεδάσουν αρκετά ευχάριστα με ένα είδος γυναικών που οι Τούρκοι ονομάζουν Singis. Πρόκειται για δημόσιες χορεύτριες που πηγαίνουν παντού όπου τις ζητούν, και συνήθως είναι Εβραίες, Αρμένισσες ή χριστιανές δούλες. Υπάρχουν επίσης αγοράκια Εβραιόπουλα που βρίσκονται καμμιά φορά ανάμεσά τους ντυμένα γυναικεία. Αυτές οι Singis είναι συνήθως πολύ ευκίνητες και παίζουν χορεύοντας κάτι σαν καστανιέτες με αρκετά ευχάριστο ήχο που ακολουθεί το ρυθμό των κινήσεων και των διαφόρων στάσεων που παίρνει το σώμα τους.
Βρέθηκα συχνά σε μέρη όπου παρουσιαζόταν αυτό το θέαμα, και μεταξύ άλλων στην κατοικία του κυρίου Coljers, πρέσβη των Υψηλών Δυνάμεων στην Υψηλή Πύλη, όταν είχε προσκαλεσμένους τον πρέσβυ της Γαλλίας ή εκείνον της Βενετίας. Μερικές φορές αυτό διαρκούσε μέχρι αργά τη νύχτα, χωρίς όμως να περιλαμβάνει εκείνες τις λάγνες και πρόστυχες στάσεις που τόσο αρέσουν στούς Τούρκους. Η σοβαρότητα όμως δεν έφτανε σε σημείο τέτοιο ώστε οι κύριοι πρέσβεις να μην ξεσπούν σε γέλια πού και πού. Οταν όμως αφήσει κανείς πλήρη ελευθερία στις χορεύτριες αυτές και τους δείξει ότι βρίσκει ευχαρίστηση στην έλλειψη σεμνότητας, κάνουν τις πιο χυδαίες κινήσεις που μπορεί κανείς να φανταστεί, γιατί από τα μικρά τους χρόνια συνήθισαν όλα τα μέλη τους να κάνουν ο,τιδήποτε θελήσουν, ώστε να μπορούν να πάρουν χίλιες διαφορετικές στάσεις.
Δερβίσηδες στη Λάρνακα - Κύπρος, 1762~
Abbé Mariti: Voyages dans l'isle de Chypre, la Syrie et la Palestine... Traduit de l'italien. Paris, Belin, 1791, 2 vol.
Abbé Mariti: Travels through Cyprus, Syria, and Palestine... Translated from the Italian. London, Robinson, 1791, 3 vol.
Κάποιος Μολά Σοντσιούρ φέρεται ως ιδρυτής τους. Κατοικούν σε πολλά ησυχαστήρια και υπηρετούν σε πολλά τζαμιά, όπου κηρύττουν δύο φορές την εβδομάδα. Ανδρες και γυναίκες παρακολουθούν μαζί τούς λόγους τους, πράγμα που δεν βλέπει κανείς καθόλου στους άλλους ναούς. Ο ομιλητής αρχίζει την κατήχηση με ένα απόσπασμα από το Κοράνι - καταφέρεται κατά των αμαρτιών που ο ίδιος δεν προσπαθεί καθόλου να αποφύγει. Κατά τα άλλα ένα κιγκλίδωμα χωρίζει τους πιστούς από την κοινότητα των δερβίσηδων. Μετά το κήρυγμα τραγουδούν έναν ύμνο συνοδευόμενοι από διάφορους αυλούς. Τότε ο ηγούμενος αρχίζει έναν χορό που οι άλλοι εκτελούν με τον ακόλουθο τρόπο.
Ξεκινούν περπατώντας αρκετά αργά ο ένας πίσω από τον άλλο κάνοντας το γύρο του τζαμιού. Σιγά σιγά τα βήματά τους επιταχύνονται μέχρι που ορμούν και τελικά περιστρέφονται με τόση ταχύτητα που το μάτι δυσκολεύεται να τους παρακολουθήσει. Οταν ο χορός αυτός τελειώσει, οι ευσεβείς αυτοί απατεώνες γονατίζουν, στηρίζονται στις φτέρνες τους και μένουν έτσι δίνοντας την εντύπωση της μεγαλύτερης αυτοσυγκέντρωσης. Ο ηγούμενος σηκώνεται, οι δερβίσηδες κάνουν το ίδιο, ξαναρχίζουν τον κυκλικό χορό. Η κωμωδία αυτή κρατάει μιάμιση ώρα.
Γιορτή της περιτομής στη Λευκωσία - Κύπρος, 1762~
Abbé Mariti: Voyages dans l'isle de Chypre, la Syrie et la Palestine... Traduit de l'italien. Paris, Belin, 1791, 2 vol.
Abbé Mariti: Travels through Cyprus, Syria, and Palestine... Translated from the Italian. London, Robinson, 1791, 3 vol.
Κατά τη διάρκεια της παραμονής μου σ'αυτή την πρωτεύουσα είχα την ευκαιρία να δω διάφορες τουρκικές τελετές και μεταξύ αυτών την περιτομή τεσσάρων παιδιών καθώς και τον γάμο ενός μεγάλου άρχοντα. Η περιτομή στα παιδιά των Τούρκων γίνεται το έβδομο έτος της ηλικίας τους, κατά τη γέννησή τους όμως τούς βάζουν στο στόμα λίγο αλάτι προφέροντας τα λόγια του Κορανίου που λένε: "Ας σου δίνει το δώρο της ύπαρξης την χάρη του ονόματος του αληθινού Θεού, τον οποίο δεν θα σταματήσεις να δοξολογείς".
Οι οκτώ ημέρες που προηγούνται της τελετής είναι ημέρες γιορτής για την οικογένεια. Γεμάτη χαρά, προσφέρει πλούσια γεύματα, δίνει χορούς, οργανώνει ευχάριστες συγκεντρώσεις όπου καλούνται συγγενείς και φίλοι. Ολα αναγγέλουν μια δεύτερη γέννηση, ακόμα πιο πολύτιμη από την πρώτη. Φτάνει επιτέλους η μέρα όπου το παιδί φοράει τα πιο πλούσια ρούχα. Το οδηγούν μέσα από τους δρόμους της πόλης πάνω σε ένα άλογο σκεπασμένο με χρυσοκέντητο ύφασμα και στολισμένο επιδεικτικά. Μπροστά του προχωρά το λάβαρο του Μωάμεθ και προηγούνται Τσενγκί [αγόρια επαγγελματίες χορευτές] χορεύοντας. Μια ομάδα μουσικοί και οργανοπαίχτες κλείνουν την πομπή και ακολουθεί όλος ο λαός. Φτάνει στο τζαμί, κάνει την προσευχή του, ανεβαίνει πάλι στο άλογο και επιστρέφει στο πατρικό σπίτι όπου ένας ειδικός γι αυτό τού κόβει εντελώς την ακροβυστία (πετσάκι). Τότε απαγγέλει δυνατά αυτή τη δήλωση πίστης σηκώνοντας το χέρι: "Δεν υπάρχει άλλος θεός παρά μόνο ο αληθινός Θεός και ο Μωάμεθ ο προφήτης του". Τότε όλοι οι παρευρισκόμενοι δίνουν δώρα στον νεαρό νεόφυτο και η γιορτή τελειώνει με ένα υπέροχο φαγοπότι.
Δερβίσηδες στον Πύργο των Ανέμων - Αθήνα, 1765
Richard Chandler: Voyages dans l'Asie Mineure et en Grèce. Paris, Bertrand, 1806, 3 vol.
Richard Chandler: Travels in Asia Minor and Greece or an account of a tour made at the expense of the Society of the Dilettanti. Oxford, 1774 (Oxford, Clarendon Press, 1825).
Ο Πύργος των Ανέμων είναι τώρα έναν τεκές, δηλαδή τόπος λατρείας που ανήκει σε μια αδελφότητα δερβίσηδων. Ημουν παρών μαζί με τους συντρόφους μου σε μια θρησκευτική τελετή που κατέληξε στον υπέροχο χορό τους. Η ομάδα καθόταν σταυροπόδι στο πάτωμα πάνω σε γιδοτόμαρα, ένας καλοφτιαγμένος άντρας με γκρίζα γενειάδα και λεπτό παρουσιαστικό άρχισε τις προσευχές, στις οποίες συμμετείχαν οι άλλοι, όλοι υποκλινόμενοι όπως συνηθίζεται και πολλές φορές αγγίζοντας το πάτωμα με το μέτωπό τους.
Απότομα πήδηξαν επάνω, πέταξαν τα εξωτερικά τους ρούχα και αφού πιάστηκαν από τα χέρια άρχισαν να κινούνται γύρω αργά με τη μουσική φωνάζοντας "Αλλάχ", το όνομα του Θεού. Καθώς τα όργανα επιτάχυναν τη μουσική, εκείνοι συνέχισαν να κρατούν το ρυθμό φωνάζοντας "Αλλάχ, λα ιλλα ιλλ Αλλάχ" (Θεέ, δεν υπάρχει άλλος θεός από τον Θεό). Πρόσθεταν άλλες φράσεις καθώς η κίνησή τους γινόταν γρηγορότερη. Ο αρχηγός τους όρμησε από τον κύκλο στη μέση του σαν σε κρίση ενθουσιασμού και αφήνοντας τα μαλλιά του ελεύθερα πίσω άρχισε να περιστρέφεται με το σώμα του στηριγμένο στο μεγάλο δάχτυλο του ενός ποδιού σαν σε άξονα, χωρίς να αλλάζει θέση. Τον ακολούθησε ένας άλλος που γύριζε με διαφορετικό τρόπο και κατόπιν τέσσερεις ή πέντε άλλοι.
Η ταχύτητα περιστροφής αυξανόταν σταδιακά και έγινε εκπληκτική, καθώς τα μακριά μαλλιά τους δεν ακουμπούσαν τους ώμους τους αλλά πετούσαν μακριά. Ο κύκλος απέμεινε γύρω τους φωνάζοντας και ρίχνοντας τα κεφάλια τους πίσω και εμπρός. Ο θόλος αντηχούσε την άγρια και δυνατή μουσική, μαζί με τους θορύβους σαν να επρόκειται για βακχική γιορτή. Μετά από αρκετή ώρα το θέαμα πήρε τέλος, καθώς μερικοί άφηναν τον κύκλο και λιποθυμούσαν, οπότε πιστεύεται ότι έχουν το προνόμιο να βλέπουν εκστατικά οράματα.
Επαγγελματίες χορεύτριες και τραγουδίστριες - Κάιρο, 1800~
Edward Daniel Clarke: Travels in various countries of Europe, Asia and Africa. London, 1816.
Το βράδυ μετά την άφιξή μας, μερικοί από τη συντροφιά πήγαν να δουν μια επίδειξη των Αλμέ, δηλαδή χορευτριών, στο σπίτι μιας κυρίας από τις ανώτερες τάξεις. Αν γινόταν αλλού ίσως να μην πήγαινε κανείς, λόγω της παραβίασης των κανόνων ηθικής που συνοδεύουν αυτό το περίεργο κατάλοιπο των αρχαίων αιγυπτιακών τελετών. Εδώ όμως δεν είχαμε τέτοια περίπτωση. Ο χορός ήταν όπως συνήθως χωρίς χάρη, ζωντάνια ή αξιοπρέπεια. Αποτελείται αποκλειστικά από χειρονομίες υπολογισμένες για να εκφράζουν, με τον πιο χονδροειδή και εξοργιστικό τρόπο, τη σεξουαλική πράξη. Σε κάθε μέρος της Ευρώπης - αν υποθέσουμε ότι θα τον ανέχονταν - θα τον θεωρούσαν σαν μια υποτιμητική και άθλια παράσταση, όμως οι κυρίες του Καϊρου, συνηθισμένες στις εμφανίσεις αυτών των γυναικών στις γιορτές τους, βλέπουν το θέαμα των Αλμέ με ευχαρίστηση, και μάλιστα το χειροκροτούν.
Οσο μπορούμε να κρίνουμε από αναπαραστάσεις σε ελληνικά αγγεία, οι γυναικείες βακχικές εορτές της Αρχαίας Ελλάδας παρουσίαζαν χορούς με πολύ μεγαλύτερη ζωντάνια και περισσότερη χάρη. Ομως ο τρόπος που χορεύουν οι Αλμέ, όσο κι αν είναι προσβλητικός για τα μάτια των πολιτισμένων λαών, είναι ο πιο αρχαίος. Εξ αυτού η παρατήρηση του Κικέρωνα "Nemo saltat sobrius, nisi forte insanit" [κανείς δεν χορεύει ξεμέθυστος, εκτός αν είναι τρελλός] (Oratius Pro Muraena). Και αν ανατρέξουμε την ιστορία του χορού αυτού μέχρι τις απαρχές της, θα βρούμε ότι έχει τα ίδια σχεδόν χαρακτηριστικά σε όλα τα μέρη του κόσμου. Στο θυμό του Μωυσή για το χορό των Ισραηλιτών (Εξοδος 32/19), στην επιτίμηση του Δαυίδ από την αδελφή του Σαούλ Μιχαλ για την συμπεριφορά του όταν χόρεψε μπροστά στην αψίδα (2 Σαμουήλ 6/20), στην ικανοποίηση του Ηρώδη από το χορό της Σαλώμης (Ματθαίος 14, Μάρκος 6, Ιωσήφ Antiq. Jud. 18/2) μπορούμε να διαβλέψουμε ποια ήταν τα χαρακτηριστικά των πρωταρχικών χορών.
Αν κάποιος είχε την περιέργεια να διερευνήσει τα είδη χορού που απαντώνται σε σύγχρονα έθνη όπου η πρακτική δεν έχει εξευγενιστεί από τον πολιτισμό, μπορεί να στρέψει την προσοχή του στην ταραντέλλα της Ιταλίας, το φαντάνγκο της Ισπανίας, τη μπαρίνα της Ρωσσίας, την καλέντα της Αφρικής και την τιμοροντέ της Οταχαϊτέ [στα νησιά του Ειρηνικού]. Η Αίγυπτος, όπου η πάροδος του χρόνου δεν φαίνεται να επέφερε αλλαγές, όπου η σταθερότητα των φυσικών φαινομένων δείχνει σαν να συνοδευόταν πάντα από την ίδια ομοιομορφία ηθών και εθίμων, η Αίγυπτος λοιπόν διατηρεί την απόλυτη προσκόλλησή της σε έναν άσεμνο χορό. Και παρουσιάζει το χορό αυτό όπως υπήρχε πάνω από τρεις χιλιάδες χρόνια πριν, στην ετήσια πομπή του Βουβαστού, όταν οι πιστές της Αρτεμης διακρίνονταν στις πόλεις από όπου περνούσαν για την ελευθεριότητα και τους χορούς τους. Θεωρούμενη λοιπόν σε συνάρτηση με τις ηθικές αρχές και τις συνήθειες του λαού, καθώς και με την αρχαία ιστορία της, η πρακτική αυτή των Αλμέ μπορεί να αξίζει κάποια προσοχή.
Πράγματι, το τμήμα που καταλαμβάνουν στην κοινωνική κλίμακα της Αιγύπτου είναι τόσο σημαντικό, και η προτίμηση γι' αυτές τόσο έντονη που "Δεν υπάρχει γιορτή χωρίς αυτές, δεν υπάρχει δείπνο που δεν το στολίζουν με την εμφάνισή τους... Τις καλούν σε όλα τα χαρέμια.... Οι Αλμέ συμμετέχουν στις τελετές του γάμου και βαδίζουν μπροστά από τη νύφη παίζοντας όργανα. Εμφανίζονται ακόμα στις κηδείες και συνοδεύουν την πομπή τραγουδώντας νεκρικά τραγούδια. Κλαίνε με λυγμούς... (Savary, Lettres sur l' Egypte, tour 1/150, 1/152, /154. Paris 1785).
Οι ξένοι που διαμένουν για κάποιο διάστημα στο Κάιρο, όσο κι αν αηδιάζουν με τις επιδείξεις των Αλμέ αρχικά, σταδιακά υιοθετούν τα γούστα των ντόπιων κατοίκων. Βρίσκουμε μια τέτοια περίπτωση στα "Ταξίδια" του Niebuhr: "Οσο κι αν ήμασταν προετοιμασμένοι για να ευχαριστηθούμε, αρχικά δεν μας ικανοποίησαν. Βρήκαμε απαίσια την φωνητική και οργανική μουσική τους, και τα σώματά τους αηδιαστικά άσχημα, με τα κίτρινα χέρια τους, τα σημαδεμένα πρόσωπα, τα άνοστα στολίδια και τα μαλλιά λαδωμένα με βρωμερή πομάδα. Στη συνέχεια όμως μάθαμε να τις ανεχόμαστε και - μη βρίσκοντας κάτι καλύτερο - αρχίσαμε να βρίσκουμε μερικές απ' αυτές νόστιμες, να φανταζόμαστε ότι οι φωνές τους είναι ευχάριστες, οι κινήσεις τους χαριτωμένες αν και άσεμνες, και η μουσική τους όχι απόλυτα ανυπόφορη (Travels in Aralia ?? 1/140, Edinburg 1792).
Είναι αδύνατον να δώσει κανείς μια πλήρη περιγραφή της χώρας χωρίς κάποια αναφορά σ' αυτές τις γυναίκες. Φορούν στα δάχτυλά τους κουδουνάκια σαν μικρά κύμβαλα, που τα χρησιμοποιούν όπως οι Ιταλοί και οι Ισπανοί τις καστανιέτες. Εχουν επίσης τύμπανα διαφόρων ειδών. Ενα από αυτά έχει σχήμα που φαίνεται να προήλθε από την κοινή κολοκύθα που είναι διαδεδομένη ανάμεσα στα λαχανικά της Αιγύπτου, γιατί αν και το τύμπανο είναι ξύλινο έχει ακριβώς το σχήμα μιας μεγάλης κολοκύθας που αφού την άδειασαν έδεσαν ένα δέρμα επάνω της. Οι Αραβες χρησιμοποιούν ξεραμένες άδειες κολοκύθες σαν δοχεία για νερό - αυτές καθώς σκληραίνουν γίνονται πολύ ανθεκτικές και μπορεί να προηγήθηκαν των ξύλινων άδειων ημισφαιρίων στην κατασκευή ενός τυμπάνου.
Οι χοροί των Αλμέ συνοδεύονται από φωνητική όσο και οργανική μουσική, αν μπορεί να ονομαστεί φωνητική κάτι που συνίσταται στη συνεχή επανάληψη των ίδιων στριγγλισμάτων που προκαλούνται από το κελάρυσμα της γλώσσας πάνω στον ουρανίσκο χωρίς να προφέρουν ούτε μια λέξη. Ομως αυτή η παράξενη μέθοδος έκφρασης χαράς είναι ό,τι ακριβώς αποτελεί το "αληλούια" των Αρχαίων. Οταν ο λόρδος Hutchinson έκανε την είσοδό του στο Κάιρο για πρώτη φορά, μετά την κατάληψη της πόλης, τον υποδέχτηκαν γυναίκες που τον καλωσόρισαν με "αληλούια", τον συνόδεψαν μέσα στους δρόμους χτυπώντας τα χέρια τους και κάνοντας αυτόν τον απίθανο θόρυβο, σε τόνο δυνατό και οξύ. Φαίνεται ότι είναι μια συνεχής επανάληψη της συλλαβής αλ, προφερόμενη αλαλαλαλαλα με τη μεγαλύτερη ταχύτητα και χωρίς καμμία διακοπή ή παύση. Οποια μπορέσει να συνεχίζει αυτή την κραυγή περισσότερη ώρα χωρίς να πάρει αναπνοή, θεωρείται η καλύτερη. Το ίδιο είδος τραγουδιού ακούγεται από τις Αλμέ στις κηδείες, με τη διαφορά ότι, ενώ το αλληλούϊα ή κραυγή της χαράς συνίσταται στην επανάληψη της συλλαβής αλ, η κραυγή της λύπης σχηματίζεται από την επανάληψη της συλλαβής ουλ ή ελ, οπότε συνίσταται σε ένα μακρόσυρτο ελελελελου ή ουλούλισμα. Στον "Προμηθέα δεσμώτη" του Αισχύλου η Ιώ προφέρει την γοερή κραυγή, που ο σχολιασμός ονομάζει ... Ιδε Pauw, Eschylus 1/88, 877. Hag. Com.1745. Stanley, Blomfield, c.
Ελληνες δημόσιοι χορευτές - Τουρκία, 1800~
Saint-Sauveur, André-Grasset: Voyage historique, littéraire et pittoresque dans les isles et possessions ci-devant vénitiennes du Levant... Paris, Tavernier, an 8 (1800).
Οταν θέλουν να διασκεδάσουν μεταξύ τους, επιδίδονται στη διήγηση εύθυμων παραμυθιών ή ιστοριών, κάνουν αστεία, παίζουν σκάκι ή ντάμα, και αρκετά συχνά φέρνουν χορευτές και μουσικούς. Υπάρχουν στην πόλη ορισμένα σημεία όπου περνούν την ώρα τους περιμένοντας να τους δώσουν δουλειά.
Αν στον κύκλο τους δεν βρίσκεται κάποιο πρόσωπο αρκετά αστείο για να προκαλέσει τη συζήτηση και να χαρίσει στη συντροφιά τα χονδροειδή και πρόστυχα πειράγματα που την τέρπουν, παίρνουν έναν υπηρέτη Ελληνα, Αρμένη ή Εβραίο για να παίξει αυτόν τον ρόλο. Ο γελωτοποιός αυτός κάθεται στα γόνατα στη μέση του δωματίου και διηγείται την ιστορία του ή επαναλαμβάνει τους αστεϊσμούς του, ενώ ο Τούρκος καπνίζει σοβαρός την πίπα του στη γωνία ενός σοφά και καταδέχεται πού και πού να αφήσει να του ξεφύγει ένα χαμόγελο ή ένα σημάδι επιδοκιμασίας.
Οι Τούρκοι απεχθάνονται απόλυτα τα τυχερά παιχνίδια - ένας coomerbas, δηλαδή ένας παίκτης που παίζει για να κερδίσει λεφτά είναι για αυτούς χειρότερος από έναν κοινό κλέφτη, δεν υπάρχει γι αυτούς πιο μισητό πρόσωπο. Ετσι παίζουν ντάμα ή σκάκι για ευχαρίστηση και μόνο. (Είναι άραγε τόσο παράλογη αυτή η περιφρόνηση προς τους επαγγελματίες παίκτες; Δεν υπάρχουν πολλοί τέτοιοι που ξεκινώντας σαν θύματα κατέληξαν απατεώνες;).
Οι χορευτές τους είναι Ελληνες. Αυτό που φαίνεται εντελώς ανεξήγητο - εκτός αν το αποδώσουμε στην έσχατη περιφρόνηση που τρέφουν γι αυτό το έθνος - είναι πώς είναι δυνατόν, εφόσον γεννήθηκαν στο ίδιο κλίμα και ζουν ανακατεμένοι μαζί τους από πολλούς αιώνες, να μην έχουν πάρει τίποτα από την ευθυμία και το κέφι τους. Πώς μπορούν να τους βλέπουν και να τους ακούν να χορεύουν και να τραγουδούν αδιάκοπα χωρίς να κάνουν ούτε ένα βήμα και χωρίς να τραγουδήσουν μαζί τους. Οσοι ζουν κοντά στη θάλασσα είναι υποχρεωμένοι να συγχρωτίζονται με εκατοντάδες έλληνες ναυτικούς που, τόσο στη στεριά όσο και στη θάλασσα, δεν κάνουν ποτέ χωρίς χορό και χωρίς μουσική. Κι όμως ποτέ δεν βλέπεις Τούρκο να παίρνει μέρος στις διασκεδάσεις τους.
Οι άνθρωποι των υψηλών τάξεων, αλλά και αυτοί των μέσων τάξεων, θεωρούν τον χορό, σε σχέση με τους ίδιους, σαν ένα χάρισμα που υποβιβάζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και που δεν αρμόζει παρά σε όσους είναι οι πιο απεχθείς και οι πιο παραπεταμένοι του είδους. Πιστεύουν, όπως οι Ρωμαίοι, ότι για να χορέψει κανείς θα πρέπει να είναι ή μεθυσμένος ή τρελλός: Nemo fere saltat sobrius, nisi forte insanit. Ετσι, ποτέ δεν τους βλέπει κανείς να φτάνουν σ' αυτές τις ακρότητες, εκτός κι αν είναι εντελώς εκτός εαυτού ή εντελώς μεθυσμένοι. Εφόσον στην πραγματικότητα δεν βρίσκονται ποτέ σε μία ενδιάμεση κατάσταση, δεν παραλείπουν καθόλου να καλούν τουλάχιστον τους δημόσιους χορευτές, που οι χυδαίες χειρονομίες τους θα έκαναν να εκραγεί κάθε σεμνός θεατής.
Είναι πολύ περήφανοι για τη δική τους μουσική, φωνητική και οργανική. Η φωνητική έχει έναν ήχο οξύ και διαπεραστικό, σαν να βγαίνει από τη μύτη εκείνου που τραγουδάει, όμως η φωνή δεν παύει να είναι αρκετά ευχάριστη. Και παρά την τόση δυσαρμονία των οργάνων, υπάρχει στους συνδυασμένους ήχους κάθε οργανικού συνόλου κάτι το μεγαλειώδες και το πολεμικό.
Εντούτοις δεν υπάρχει Τούρκος που, όσο λίγη αξιοπρέπεια και να έχει, να καταδεχτεί να πιάσει ένα όργανο. Παίρνουν πλανόδιους μουσικούς με αμοιβή, ή έχουν γυναίκες ή σκλάβες ειδικά αναθρεμένες γι' αυτό το σκοπό. (Ενας βοεβόδας Ελληνας, πρίγκηπας της Μολδαβίας πολύ γνωστός, έφτασε σ' αυτό το αξίωμα παίζοντας κιθάρα μπροστά σε κάποιον Εφραίμ ή Ιμπαήμ Εφέντη, ευνοούμενο του Σουλτάνου).
Ο λαίδη Ελγιν στο χαμάμ με εκατοντάδες Ελληνίδες και Τουρκάλες - Αθήνα, 15/04/1802
Lady Elgin: Τhe letters of Mary Nisbet of Dirleton, Countess of Elgin. London, 1926.
Σήμερα το πρωί ντύθηκα όσο πιο κομψά γινόταν, εφόσον είχα δηλώσει πριν από μερικές ημέρες ότι είχα την πρόθεση να τιμήσω το λουτρό με την παρουσία μου. Είμαι βέβαιη ότι βρίσκονταν εκεί τριακόσιες ή τετρακόσιες γυναίκες, Ελληνίδες και Τουρκάλες. Αν και είχα μια καλή ιδέα της διασκέδασης, ομολογώ ότι ξεπέρασε κατά πολύ τις προσδοκίες μου. Εχετε δει χορεύτριες, τραγουδίστριες κι άλλες που παίζουν το ντέφι στο λουτρό; Ο χορός ήταν υπερβολικά άσεμνος, πέρα από κάθε όριο - να μην επιτρέψετε στη Μαίρη να πάει σε χαμάμ!
Είχαμε μια χοροεσπερίδα εδώ πριν λίγες μέρες, σαν κι αυτές που είχατε κι εσείς.
Δερβίσηδες - Αθήνα, 1805~
Edward Dodwell: A classical and topographical tour through Greece, during the years 1801, 1805, and 1806. London, Rodwell & Martin, 1819, 2 vol.
Στα νοτιοανατολικά της Αγοράς βρίσκεται ο οκτάγωνος Πύργος των Οκτώ Ανέμων, η Κλεψύδρα του Ανδρόνικου Κυρρήστου, που ονομάζεται ωρολόγιον από τον Varro (Β.3.c.5. De re Rust.) και περιγράφεται από τον Βιτρούβιο (Β.1 c.6). Είναι περισσότερο ενδιαφέρον για την πρωτοτυπία του παρά για την ομορφιά του. Ηταν το υδραυλικό ρολόι, το χρονόμετρο και ο μετεωρολογικός σταθμός της Αθήνας. Ο Παυσανίας δεν το παρατήρησε. Τα σχέδια και οι μετρήσεις του Stuart (Ιδε 1/3) κάνουν περιττές περισσότερες λεπτομέρειες για την αρχιτεκτονική του.
Το ανώφλι της εισόδου, που βλέπει στα νοτιοανατολικά βάφτηκε κόκκινο από τους Τούρκους με μια επιγραφή επάνω του που μας πληροφορεί ότι "δεν υπάρχει άλλος θεός από τον θεό" και ότι "ο Μωάμεθ είναι ο προφήτης του": "Λα ιλλά αλλά Μωχάμεντ ου ρεσούλ ηλλά".
Το εσωτερικό του πύργου καλύπτεται με ένα ξύλινο πάτωμα που στηρίζεται στην κατώτερη κορνίζα, αρκετά πόδια πάνω από το αρχικό πάτωμα. Οι άσπροι μαρμάρινοι τοίχοι είναι ασβεστωμένοι σωστά και στολισμένοι με ξύλινες πινακίδες βαμμένες με διάφορα χρώματα όπου αναγράφονται ρητά του Κορανίου στην αραβική γραφή στην οποία αρχικά γράφτηκε, γι' αυτό τα αραβικά είναι η ιερή γραφή των μουσουλμάνων.
Προς την Ανατολή είναι το "μιχραμπ", που είναι μια εσοχή στον τοίχο βαμμένη με κατακόρυφες λωρίδες πράσινες και κόκκινες. Η θέση του προσδιορίζει την κατεύθυνση της Κάσμπα δηλαδή του Αναγνωστηρίου στη Μέκκα. Κάθε πλευρά της εσοχής περιέχει ένα κερί και μπροστά του μια απομίμηση της πράσινης σημαίας του Μωάμεθ. Το Κοράνι αποτίθεται μέσα στο "μιχράμπ". Στον τοίχο είναι κρεμασμένη η απομίμηση του δίκοπου σπαθιού του Αλή. Το φημισμένο αυτό σπαθί κληρονόμησε ο χαλίφης Αλή από τον Προφήτη, που ήταν ο αρχικός του κτήτωρ. Δώδεκα φαναράκια αιωρούνται από μια αλυσσίδα που κρέμεται από τον ακρόλιθο της οροφής του πύργου. Παρατήρησα επίσης δεκαέξι αυγά στρουθοκαμήλου που κρέμονται από έναν σπάγγο, που με βεβαίωσαν ότι είναι αντίδοτο για το κακό μάτι!
Ο Πύργος των Ανέμων είναι σήμερα "σεμά-χανές", δηλαδή παρεκκλήσιο για το χορό που ονομάζεται "σεμά" και εκτελείται κάθε Παρασκευή από ένα μοναστικό τάγμα χορευόντων δερβίσηδων που ονομάζεται Μουλεβί, από το όνομα του ιδρυτού τους, του Χαζρετ Μευλανά, επίσης ονομαζομένου Μολλά-Χουνκεάρ (ίδε την έξοχη και λεπτομερή περιγραφή των διαφόρων ταγμάτων των χορευόντων δερβίσηδων από τον d'Ohsson. O Μολλά-Χουνκεάρ πέθανε το 1273).
Ο χορός που είδα να εκτελείται εδώ ήταν συγχρόνως η πλέον αποκρουστική και η πλέον γελοία τελετή που μπορεί να φανταστεί κανείς! Είναι εξαιρετικά δύσκολο για έναν θεατή που δεν έχει εξοικειωθεί με τέτοια παράξενα θεάματα να κρατήσει τη σοβαρότητά του, ενώ θα ήταν επικίνδυνο να γελάσει σε μια θρησκευτική τους τελετή. Η ιερή παράσταση αρχίζει με τους δερβίσηδες (οι δερβίσηδες, ή φακίρηδες όπως ονομάζονται απ’ τους Αραβες, πιστεύουν στην πενία και αντιστοιχούν κάπως με τους καπουτσίνους των καθολικών χωρών) και όποιους άλλους Τούρκους όλων των τάξεων και των ηλικιών που επιθυμούν να συμμετάσχουν. Κάθονται κάτω σε κύκλο στο πάτωμα και αρχίζουν ψάλλοντας εγκώμια στον Θεό και τον Μωάμεθ σε αργό και επίσημο τόνο, επαναλαμβάνοντας πολύ συχνά "Ουλλά ου Ουλλά" ενώ συγχρόνως κινούν κεφάλι και σώμα εμπρός-πίσω κρατώντας το ρυθμό. Η μόνη οργανική συνοδεία συνίστατο σε δύο μικρά τύμπανα, μπρούντζινα ημισφαίρια με το άνοιγμά τους σκεπασμένο με δέρμα. Το τραγούδι και η κίνηση των χορευτών γίνονται σταδιακά πιο ζωηρά, μέχρι που απότομα όλοι πετάγονται απάνω και αρχίζουν να χορεύουν σε κύκλο με μεγάλη ταχύτητα και βία! Οταν πια κουραστούν αφήνουν τους δύο βασικούς εκτελεστές που, κρατώντας ο ένας τον άλλον από το ζωνάρι που είναι τυλιγμένο στη μέση τους, γυρίζουν με απίστευτη ταχύτητα που ξεπερνά κατά πολύ ο,τιδήποτε θα μπορούσα να φανταστώ ότι ήταν ικανό να κάνει το ανθρώπινο σώμα, και που θα άφηνε κατάπληκτους τους πλέον ενεργητικούς χορευτές μας ή δασκάλους κινήσεων και στάσεων.
Ο σεϊχης, δηλαδή ο αρχηγός των δερβίσηδων, ντυμένος με το ιερό χρώμα πράσινο, φορώντας ένα φαρδύ άσπρο σαρίκι, τους παροτρύνει με τη φωνή του και χτυπώντας ένα μεγάλο ντέφι, όργανο που επίσης χρησιμοποιούσαν στις αρχαίες πανηγύρεις, ιδιαίτερα στα * και ονομαζόταν τύμπανον ή τύπανον. Ο κύριος Hamilton λέει στα "Αιγυπτικά" ότι σύμφωνα με τον Ηρόδοτο και τον Ευριπίδη το όργανο αυτό το εισήγαγε ο Ανάχαρσης από την Κύζικο στη Σκυθία, όπου του στοίχισε τη ζωή του. Η μεγαλύτερη παραλλαγή λεγόταν tympanum majus, ενώ ο Κάτουλλος ονομάζει το μικρότερο τύμπανο tympanum leve και ο Αρνόβιος tympaniolum.
Οι δερβίσηδες συνεχίζουν να γυρίζουν, να ουρλιάζουν και να βογγούν για αρκετό διάστημα, ρίχνοντας τα κεφάλια τους πίσω-μπρος, με τα μακριά μαλλιά τους να ανεμίζουν. Τέλος καταρρέουν, σαν εξαντλημένοι από την κούραση και νικημένοι από τη ζαλάδα, στα χέρια των παρευρισκομένων, όπου για λίγα λεπτά δείχνουν να έχουν χάσει τα λογικά τους και να κατέχονται από το ένθεον, δηλαδή τον θείο ενθουσιασμό (Cum furit ad Phrygios enthea turba modos, Martial b 11. Epig. 84/4). Αλλοι με βεβαίωσαν εντούτοις ότι η δύναμη της συνήθειας είναι τόσο μεγάλη ώστε η εμφανής αυτή απώλεια των αισθήσεων είναι προσποιητή και όχι πραγματική. Αυτό το πιστεύω πρόθυμα, εξαιτίας ενός παρόμοιου χορού που είδα αργότερα στη Ρώμη σε ένα υπαίθριο θέαμα από μια γυναίκα που στριφογύριζε με τέτοια ταχύτητα για δέκα λεπτά συνεχώς, τόσο που η ανθρώπινη μορφή είχε γίνει αδιόρατη στο μάτι και φαινόταν σαν μια στήλη περιστρεφόμενη γύρω από τον άξονά της:
Οπως γυρίζει ένας τροχός με δύναμη σπρωγμένος
τόσο γοργά που οι ακτίνες του δεν φαίνονται. (Ομήρου Ιλιάδα 18/600)
Σαν απόδειξη ότι οι αισθήσεις της δεν είχαν καθόλου διαταραχθεί, εκτελούσε διάφορες επιδείξεις δεξιοτεχνίας καθώς περιστρεφόταν, όπως το να ισορροπεί σπαθιά, να περνάει κλωστή σε μια βελόνα και να παίζει βιολί με τη μεγαλύτερη ευκολία. Οταν σταμάτησε να γυρίζει δεν έδειχνε το παραμικρό σύμπτωμα κόπωσης ή ζαλάδας, αλλά σε λίγα λεπτά άρχισε πάλι να γυρίζει και εξετέλεσε το θέαμα αρκετές φορές το ίδιο βράδυ. Οι λιποθυμίες και τα βογγητά των δερβίσηδων μπορούν λοιπόν να θεωρηθούν σαν απλές θρησκευτικές ταχυδακτυλουργίες. Ο Tavernier παρατηρεί ότι υπάρχουν δερβίσηδες που περιστρέφονται έτσι επί δύο ώρες χωρίς να σταματήσουν, και ότι η ματαιοδοξία τους ικανοποείται με μια ενέργεια που εμείς θα ονομάζαμε τρέλλα.
Η παράξενη αυτή τελετή έχει μεγάλη ομοιότητα με τις γιορτές των Κορυβάντων που, προς τιμή της Κυβέλης χόρευαν στον ήχο κυμβάλων μέχρι παροξυσμού. Οι περιγραφές του χορού αυτού που δίνουν ο Απούλειος (Capite demisso cervices lubricas intorquentes motibus, crinesque pendulos in circulum rotantes. Metamorph. 8) και ο Στράβων (10/473) μπορεί να εφαρμοστεί στον χορό των δερβίσηδων.
Αγόρια χορευτές, Ελληνες από τα νησιά - Κωνσταντινούπολη, 1810~
F.C.H.L. Pouqueville: Voyage en Morée, à Constantinople... Paris, 1805.
F.C. Pouqueville: Travels in the Morea, Albania, and other parts of the Ottoman Empire. London, Henry Colburn, 1813.
Ετσι οι Τούρκοι δεν έχουν ούτε θεάματα ούτε εορτασμούς, μόνο που οι πλατείες γεμίζουν σαλτιμπάγκους που κάνουν φίδια να χορεύουν στους ήχους του ταμπούρλου, ταχυδακτυλουργούς με κύπελλα, αρκουδιάρηδες. Βρίσκονται επίσης ομάδες Γύφτων ή Τσιγγάνων, που στους ήχους μιας απαλής μουσικής εκτελούν τους πιο λάγνους και πιο απεχθείς χορούς. Αυτοί οι άθλιοι, αν και δηλώνουν πίστη στον ισλαμισμό, απωθούνται και αφορίζονται από τους Τούρκους, που τους βάζουν να πληρώνουν χαράτσι όπως οι άλλοι υπόδουλοι λαοί της αυτοκρατορίας, αφού δίκαια δεν καταδέχονται να τους κατατάξουν με τους μουσουλμάνους.
Βρίσκει κανείς στις ταβέρνες, που είναι αρκετές χιλιάδες στην πρωτεύουσα των πιστών, ένα είδος χορευτών που ονομάζονται "γιαμάκι" και είναι Ελληνες των νησιών του Αρχιπελάγους. Ντυμένοι κομψά, στολισμένοι με πανάκριβα μαντίλια, έχουν βραχιόλια, περιδέραια και μακριά μαλλιά, βάζουν αρώματα, κοκκινάδι στα χείλια, κι έχουν ακόλαστους τρόπους σαν πόρνες. Οι ράθυμοι Τούρκοι, οι "καλιοντζήδες", τους γεμίζουν δώρα, τους κολλούν νομίσματα στο μέτωπο, τους ενθαρρύνουν, τους υπερασπίζονται και καταλήγουν συχνά να τσακώνονται για χάρι του ενός ή του άλλου "γιαμάκι". Η φρουρά τρέχει για να επέμβει στους καυγάδες και χωρίζει τους αντιμαχόμενους κυλώντας ανάμεσά τους βαρέλια άδεια ή γεμάτα που βρίσκονται στα καφενεία, μια και σ' αυτά οι πότες και τα βαρέλια είναι φίρδυν-μίγδυν. Κατόπιν το κέντρο κλείνει και ο ιδιοκτήτης του δεν μπορεί να το ανοίξει ξανά παρά πληρώνοντας μερικά πιάστρα.
Ο μεγάλος βεζύρης, προκειμένου να γεμίσει το ταμείο του με την ευκαιρία των γιορτών του μπαϊράμ και των μεγάλων καταστροφών διατάζει το κλείσιμο των ταβερνών, που χρειάζονται άδεια λειτουργίας όπως τα χαρτοπαίγνια στην Ευρώπη. Σε σύντομο διάστημα δέχεται μια έκκληση από τους Ελληνες, συνοδευόμενη από ένα δώρο για να ξεπεραστούν οι δυσκολίες, και χορηγεί στους ενδιαφερόμενους την άδεια να συνεχίσουν τη δραστηριότητά τους. Η είδηση της λειτουργίας των καφεποτείων φέρνει κατά κανόνα χαρά στους πότες, που αποτελούν πολυάριθμη τάξη και καμιά φορά τιμωρούνται ώστε η κοινωνική ηθική να δείξει το κύρος της απέναντι στους μέθυσους.
Χοροί των Αλβανών και σχέσεις τους με αρχαίους χορούς - Αλβανία, 1810~
Hobhouse, John Cam: A journey through Albania and other provinces of Turkey in Europe and Asia to Constatinople during the years 1809 and 1810. London, James Cawthorn, 1813, 2 vols.
.
Αν και είναι τεμπέληδες κατά τη διάρκεια των διαλειμμάτων ειρήνης, υπάρχει ένα είδος διασκέδασης στο οποίο συμμετέχουν με την πιο ακατάσχετη ενέργεια και υπέρμετρη χαρά. Είναι κάτι που τους θυμίζει τις μάχες τους και άλλωστε αποτελεί ένα είδος φιλικού διαγωνισμού. Αναφέρομαι στους χορούς τους, στους οποίους, αν και κυρίως καταφεύγουν μετά την κόπωση κάποιας πορείας ή τις νύχτες στα βουνά, όμως καμιά φορά αποτελούν τη διασκέδασή τους στα πλατώματα των δικών τους χωριών.
Σ' αυτούς υπάρχει μόνο μια παραλλαγή: είτε τα χέρια των χορευτών (που είναι μια δωδεκάδα ή περισσότεροι) πιάνονται σφικτά πίσω από την πλάτη τους, είτε ο καθένας έχει στο χέρι του ένα μαντίλι που το κρατάει ο επόμενος και ούτω καθεξής σε ολόκληρη τη μακριά σειρά τους. Ο πρώτος είναι αργός χορός. Η συντροφιά στέκεται σε ημικύκλιο με τους οργανοπαίχτες στο κέντρο, ένα βιολιτζή κι ένα λαουτιέρη που συνεχώς πηγαίνουν εδώ κι εκεί συνοδεύοντας με τη μουσική τους τις κινήσεις, που δεν είναι τίποτε περισσότερο από το λύγισμα και ξελύγισμα των δύο άκρων του ημικύκλιου, με κάποιον πολύ αργό βηματισμό, κάποτε και ένα πηδηματάκι.
Ομως στο χορό με το μαντίλι, ο οποίος συνοδεύεται από δικό τους τραγούδι, ή μάλλον αποτελεί στην κυριολεξία χορό του τραγουδιού, είναι ιδιαίτερα βίαιοι. Εναπόκειται στον αρχηγό της σειράς να κάνει τις σημαντικές κινήσεις, καθώς ο καθένας με τη σειρά παίρνει αυτή τη θέση. Ξεκινάει παίρνοντας πρώτος το τραγούδι και βηματίζοντας ήσυχα δεξιά κι αριστερά. Μετά πηδάει γρήγορα προς τα εμπρός παρασύροντας ολόκληρη τη σειρά, που τον ακολουθεί σε έναν κύκλο. Κατόπιν στριφογυρίζει, πέφτοντας συχνά στο ένα γόνατο και αναπηδώντας από το χώμα με μια κραυγή. Ολοι επαναλαμβάνουν το κυρίως τραγούδι και ακολουθούν το παράδειγμα του αρχηγού που, αφού πηδήσει, στριφογυρίσει, πέσει στο γόνατο και ξανασηκωθεί με ένα πήδημα ξανά και ξανά, αφήνει τη θέση του στον επόμενο στη σειρά. Ο νέος κορυφαίος τούς οδηγεί στις ίδιες εκφράσεις, προσπαθώντας όμως να ξεπεράσει τον προκάτοχό του στην ταχύτητα και την βία των κινήσεων. Ετσι συνεχίζουν αυτή την άσκηση για αρκετές ώρες με πολύ μικρά διαλείμματα. Φαίνεται ότι αντλούν νέες δυνάμεις από τα λόγια του τραγουδιού, που αλλάζει ίσως μια ή δυο φορές όλη αυτή την ώρα.
Δεν είναι σπάνιο, προκειμένου να δώσουν πρόσθετη ένταση στην φωνητική τους μουσική, να κάθονται δύο ή τρεις γέροι από τη συντροφιά στο κέντρο του κύκλου, τονίζοντας τα λόγια του τραγουδιού στην αρχή κάθε στίχου, συγχρόνως με τον οδηγό της σειράς. Συχνά ο ένας τους κρατάει ένα λαούτο για να συνοδεύει τις φωνές τους.
Θα πρέπει να σου έχουν πει ότι αυτό το λαούτο είναι πολύ απλό όργανο - μια τρίχορδη κιθάρα με πολύ μακρύ μανίκι και μικρή στρογγυλή σκάφη. Η μουσική του είναι πολύ μονότονη. Παίζεται με μια πένα (συγνώμη αν θα την ονομάσω "πλήκτρον") από φτερό πουλιού, μήκους μισής ίντσας. Η πλειοψηφία των Αλβανών μπορεί να παίξει αυτό το λαούτο, το οποίο όμως χρησιμοποιείται μόνο για να συνοδεύει τα τραγούδια τους και να κρατάει το ρυθμό, μια και μόνο αυτές τις νότες μπορεί να παίζει.
Ο ίδιος χορός μπορεί να εκτελείται από έναν μόνο χορευτή, που στην περίπτωση αυτή δεν τραγουδά ο ίδιος αλλά χορεύει με το τραγούδι και τη μουσική ενός λαουτιέρη. Είδαμε ένα δεκαπεντάχρονο αγόρι που, με τις παραλλαγές του στη φιγούρα και με την άνεση με την οποία εκτελούσε την "πιρουέτα" και τις άλλες δύσκολες κινήσεις, μετέτρεψε αυτή την παράξενη παράσταση σε ένα πολύ ευχάριστο θέαμα.
Είναι κάπως επικίνδυνο, αν και ελκυστικό, το να δοκιμάσει κανείς να ανακαλύψει ομοιότητες ανάμεσα στα σύγχρονα και στα αρχαία έθιμα - όμως θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι οι Αλβανοί - από όποιους κι αν το διδάχτηκαν - διατηρούν σ' αυτή τη διασκέδαση κάτι εντελώς παρόμοιο με τους στρατιωτικούς χορούς που συναντούμε στους κλασικούς συγγραφείς. Συγχρόνως δεν θα πρέπει, όπως έκαναν διάφοροι γάλλοι περιηγητές, να μιλάει για τον Πυρρίχιο χορό των Αρναούτηδων. Κοιτάξτε στον Ξενοφώντα την περιγραφή των ελληνικών και βαρβαρικών χορών με τους οποίους διασκέδασε ορισμένους ξένους πρέσβεις και θα καταλήξετε ότι ο περσικός χορός είναι αυτός που φέρει την μεγαλύτερη ομοιότητα με τον σύγχρονο χορό, γιατί σε αυτόν ο εκτελεστής "έπεσε στα γόνατα και ξανασηκώθηκε, και όλα αυτά τα έκανε με κανονικό ρυθμό στον ήχο του αυλού" ("Τέλος δε το Περσικόν ωρχείτο κροτών τας πέλτας και κύκλαζε, και ανύστατο, και ταύτα πάντα εν ρυθμώ προς τον αυλόν εποίει", στο βιβλίο 6, Ξενοφώντος Κύρου Ανάβασις, σελ. 426, όπου σε μια σημείωση υπάρχει αναφορά στα "Λακωνικά ανάλεκτα" του Meursius, βιβλίο 2, κεφάλαιο 12, που περιγράφει τον ενόπλιο χορό που εκτελείτο "cum omni corporum flexu ad inferendos et declinandos ictus". Η εκμάθηση της Πυρρίχης ήταν μέρος των καθηκόντων των ρωμαίων λεγεωναρίων).
Στην περιγραφή των ενόπλιων χορών των Λακεδαιμονίων θα μπορούσατε επίσης να αναγνωρίσετε τα περίεργα λυγίσματα και στριφογυρίσματα των Αλβανών, των οποίων απότομες συστροφές του σώματος σε κάθε δυνατή στάση φαίνονται πράγματι σαν να έχουν δημιουργηθεί προκειμένου να δίνουν και να αποφεύγουν κτυπήματα.
Ελληνες νησιώτες ή Εβραίοι χορευτές στο Γαλατά - Κωνσταντινούπολη, 1810~
John Cam Hobhouse: A journey through Albania and other provinces of Turkey in Europe and Asia to Constatinople during the years 1809 and 1810. London, James Cawthorn, 1813, 2 vols.Letter XLVI.
.
Οταν ήμασταν στην πόλη [στην Κωνσταντινούπολη] μπορούσε να βρει κανείς κρασί σε όλες τις ταβέρνες ή καφενεία που είχαν έλληνες ιδιοκτήτες, εφόσον κανένας Τούρκος δεν μπορεί να πιει χωρίς να μεθύσει. Ημουν μάρτυς τέτοιας κατάχρησης οινοπνεύματος όπου μπορεί κανείς να δει στη δυτική συνοικία της αγγλικής μητρόπολης. Υπάρχουν ταβέρνες στην Κωνσταντινούπολη αλλά τέτοιες αφθονούν στο Γαλατά και σπάνια δεν ακούς μουσική - ή πιο κακόφωνους ήχους - διαβαίνοντας τους δρόμους αυτού του προαστείου. Αυτά τα κρασοπουλιά, γιατί έτσι τα ονομάζουν οι Φράγκοι, είναι συνήθως μεγάλες αίθουσες με το πάτωμα στρωμένο ολλανδικά πλακάκια, με ένα συντριβάνι στη μέση κι έναν ξύλινο εξώστη για τους επισκέπτες γύρω γύρω στις πλευρές του χώρου, περίπου στο μέσον της απόστασης ανάμεσα στο πάτωμα και στην οροφή.
Το τμήμα της διασκέδασης που αρέσει περισσότερο στους θαμώνες, και το οποίο κανένας Αγγλος δεν μπορεί να παρακολουθήσει υπομονετικά για λίγο, είναι η παρουσίαση των "γιαμάκι", των αγοριών-χορευτών που είναι κυρίως έλληνες νησιώτες ή Εβραίοι, αλλά ποτέ Τούρκοι. Οι άθλιοι αυτοί θεατρίνοι χορεύουν με μουσική από κιθάρες, βιολιά και ρεμπέκ, και από τις φωνασκίες του αφεντικού των χορευτών, καθώς και κάποτε με τους καυγάδες των Τούρκων, ο θόρυβος και η αναστάσωση ξεσπούν μέρα μεσημέρι τόσο ώστε να φέρουν την περίπολο. Ούτε η ίδια η Ρώμη την περίοδο του περίφημου διατάγματος του αυτοκράτορα Φιλίππου δεν θα μπορούσε να προσφέρει ένα θέαμα τόσο υποτιμητικό για την ανθρώπινη φύση, όσο οι ταβέρνες του Γαλατά.
Δερβίσηδες - Αθήνα, 1810~
Εντουαρντ Εβερετ: Σελίδες ημερολογίου. Αθήνα, Τροχαλία, 1996
Πήγαμε να δούμε τις παραστάσεις ενός θιάσου δερβίσηδων, [Από την περσική λέξη darwes και την τουρκική derwisch, που σημαίνει τον πλανόδιο επαίτη. Στην ισλαμική θρησκεία και οι δερβίσηδες είναι άτομα φανατικά αφοσιωμένα στο Ισλάμ, που ζουν ομαδικά, ενταγμένα σε ορισμένα τάγματα ή και μεμονωμένα. Τα ιδρύματα στα οποία ζουν ονομάζονται τεκέδες (tekke). Ονομαστοί τεκέδες στην Αθήνα ήταν ο τεκές της Κρεμάλας κι ο τεκές των Ανέμων.] μιας αίρεσης στην οποία ανήκε ο τελευταίος βοεβόδας, που θα δινόταν σε ένα χώρο κτισμένο απ' αυτόν.
Το μέρος ήταν εξαιρετικά κοινό: μικρό, χωρίς έπιπλα, και με μια πολύ χαμηλή και όχι στέρεη στοά στη μία πλευρά, όπου μας έβαλαν. Το πάτωμα του τζαμιού ήταν καλυμμένο με ένα ψάθινο χαλί και γύρω γύρω σε ένα κύκλο στρωμένες χάμω προβιές. Οι τοίχοι ήταν στολισμένοι με διάφορες φράσεις στα αραβικά με μεγάλους έντονους χαρακτήρες και υπήρχε μια κακοζωγραφισμένη εικόνα λιονταριού. Στους τοίχους κρέμονταν δυο-τρία ντέφια, γκονγκ κλπ. και ένα όργανο απροσδιόριστο που έμοιαζε περισσότερο με βούρτσα για το τζάκι με μικρή λαβή, από την οποία κρέμονταν αλυσίδες αντί για τρίχες.
Η λειτουργία άρχισε με τον πιο ηλικιωμένο δερβίση να προσεύχεται γονυπετής στη γωνία, πολύ κοντά στον τοίχο, με το πρόσωπο στραμμένο προς τα εκεί, ενώ δυο άλλοι είχαν γονατίσει στη μέση της αίθουσας, χωρίς ωστόσο να απαντούν στην ψαλμωδία του αρχηγού τους. Αφού πέρασε έτσι λίγη ώρα, μπήκαν γύρω στα τριάντα άτομα, ένας-ένας, με τα καθημερινά τους ρούχα και κάθισαν στον κύκλο. Ηταν άτομα όλων των ηλικιών, ακόμη και κάποια μικρά αγόρια, όχι πάνω από έξι χρονών. Μόλις κάθισαν κατάχαμα, ο δερβίσης γύρισε προς το μέρος τους, καθισμένος με τον ίδιο τρόπο, και άρχισε μια ψαλμωδία την οποία όλοι συνόδευσαν λικνιζόμενοι με τα κεφάλια και τα κορμιά τους από τα δεξιά προς τα αριστερά.
Σε λίγο ένας νεαρός γονάτισε και φίλησε το χέρι του αρχηγού, ο οποίος την ίδια στιγμή άγγιζε τον ώμο του κι ύστερα στάθηκε όρθιος πλάι στον αρχηγό εκτελώντας χρέη βοηθού στο υπόλοιπο της λειτουργίας. Ολη αυτήν την ώρα ένα παιδί, που δεν θα ήταν πάνω από τριών χρονών, έκανε γύρους μέσα στον κύκλο και αντί να τρομάζει με τις δυνατές ψαλμωδίες φαινόταν μάλλον να το διασκεδάζει και καμμιά φορά καθόταν κι αυτό χάμω για να μιμηθεί τις δικές του λικνιστικές κινήσεις. Κάποια στιγμή ήρθε κοντά στον ιερέα, που το πήρε μαλακά και το κάθισε στο πλάι του, σύντομα όμως ξανασηκώθηκε κι άρχισε να χοροπηδά. Ολα αυτά βέβαια ήταν τυχαία και δεν αποτελούσαν μέρος της τελετουργίας.
Αφού είχε περάσει αρκετή ώρα με αυτήν την ψαλμωδία, που ακουγόταν μάλλον μονότονη, μια που οι λέξεις "αλλάχ", "μπισμιλάχ" [Bismilah: στο όνομα του Αλλάχ] και "μωχάμετ" ακούγονταν συνεχώς, ακολούθησε αυτό που θα ονόμαζε κανείς δεύτερο μέρος. Ο νεαρός άνδρας τον οποίο ανέφερα ως βοηθό επέλεξε τώρα επτά-οκτώ άνδρες από τον κύκλο και τους τοποθέτησε μαζί σε ένα σημείο απέναντι από τον ιερέα, ο οποίος άφησε τη θέση του και τους πλησίασε. Τώρα άρχισε να φωνάζει τον Αλλάχ, με φωνή που γινόταν όλο και πιο βραχνή και βαθιά, ώσπου κατέληξε σε ένα σπασμωδικό βίαιο μούγκρισμα, με το κορμί του να πετάγεται μπροστά και να επιστρέφει με βία. Ο υπόλοιπος κύκλος άρχισε να τον μιμείται, περισσότερο όμως αυτοί οι επτά ή οκτώ που επεδείκνυαν πολύ μεγαλύτερο ζήλο από ό,τι οι υπόλοιποι.
Σε όλο αυτό το διάστημα ο βοηθός ήταν απασχολημένος με το να απομακρύνει τα τουρμπάνια τους, ώστε να αφήνει τα κεφάλια τους ανεμπόδιστα σ' αυτή τη βίαιη άσκηση. Και ο γέρος ιερέας πέταξε το μανδύα και το τουρμπάνι του και μπαίνοντας στον κύκλο των επτά ή οκτώ πήρε και πάλι μέρος στα σπασμωδικά μουγκρητά και τα αναπηδήματα, πράγμα που έκανε και ο βοηθός. Το πιο εντυπωσιακό μέρος αυτού του συνεχούς δεκαλέπτου βίαιης και ορμητικής άσκησης, σύμφωνα με την καθορισμένη κίνηση, ήταν πως στο τέλος του κανείς τους δέν έμοιαζε ζαλισμένος ή εξουθενωμένος. Ο κύκλος ξανακάθισε (ο ιερέας επέστρεψε στη γωνιά του) και δυο νεαροί κλήθηκαν μπροστά να ψάλουν έναν αρκετά μακρύ ύμνο σε ένα αργό μελαγχολικό άρρυθμο μέτρο, που φαινόταν σαν προοίμιο για το επόμενο μέρος που απαιτούσε μεγαλύτερο φανατισμό.
Τα ντέφια και τα γκονγκ είχαν δοθεί στο αχαλίνωτο πλήθος στο τέλος του ύμνου, οπότε άρχισαν να τα κτυπούν με βία. Αυτό ήταν το σήμα για δυο από τους νεαρότερους αδελφούς, έναν μικροσκοπικό και λεπτό κι έναν άλλο γεροδεμένο, να γυμνωθούν ως τη μέση τους. Υστερα μπήκαν στο κέντρο του κύκλου, πήραν ο καθένας από ένα από τα όργανα που είπαμε παραπάνω πως έμοιαζαν με βούρτσες και άρχισαν να τα στριφογυρνούν. Υστερα από λίγα λεπτά άρχισαν να τα πετούν και να τα ξαναπιάνουν. Αυτό υποτίθεται πως φαινόταν επικίνδυνο ή οδυνηρό, αλλά, καθώς δεν μου δόθηκε η εντύπωση πως η άκρη των αλυσίδων ήταν μυτερή ή κοφτερή, μου ήταν δύσκολο να τους θαυμάσω. Ενας από αυτούς έβαλε την άκρη της λαβής πάνω στην κοιλιά του και άρχισε να τη στριφογυρνά επιδέξια, και στη συνέχεια στο μάγουλό του και νομίζω και στο μάτι του. Κι εδώ υποτίθεται πως έπρεπε να φανεί πως η ιερωσύνη τούς προφύλασσε από το να πληγωθούν, αλλά δε μου φάνηκε πως η λαβή ήταν κοφτερή ή ότι διέτρεχαν κάποιο κίνδυνο.
Υστερα από λίγη ώρα ξαναφόρεσαν τα ρούχα τους και το πλήθος διαλύθηκε. Μόνο κάποιοι απ' αυτούς φορούσαν τη λευκή κάπα και το ρούχο των δερβίσηδων - οι υπόλοιποι ήταν ντυμένοι σαν κανονικοί Τούρκοι. Στην πλειοψηφία τους ήταν νεαροί άνδρες και δεν πρόσεξα κανέναν μεγαλύτερο, εκτός από τον αρχηγό, που μπορεί και να ήταν πενήντα πέντε. Κάποιοι Τούρκοι κάθονταν μαζί μας στη στοά ως θεατές.
Υπάρχει και μια άλλη αίρεση δερβίσηδων, που σε διαφορετικές μέρες χορεύουν στον πύργο των Αέρηδων. [ Πρόκειται για τον τεκέ των Ανέμων, το πιο σπουδαίο τουρκικό μοναστήρι, το οποίο βρισκόταν στο ρολόι του Ανδρόνικου] Αυτοί από ό,τι μου λεν, προσπαθούν να δείξουν πως δεν κινδυνεύουν να πληγωθούν. Ολες αυτές οι αιρέσεις των δερβίσηδων είναι, όπως μου λεν, σεβαστές για τους υπόλοιπους Τούρκους.
Αγόρια χορευτές στην αυλή του Αλή Πασσά Τεπελενλή - Ιωάννινα, 1814~
Reverend Thomas Smart Hughes: Travels in Greece and Albania. London, H. Coburn & R. Bentley, 1830, 2 volumes, 2nd edition.
Στις 10 Φεβρουαρίου γίναμε αποδέκτες μιας αβροφροσύνης εντελώς απρόσμενης, την οποία χρωστούσαμε στην ευγενή μεσολάβηση του κ. Foresti. Ηταν μια πρόσκληση από τον Αλή-Πασά να τον συνοδέψουμε σε μια λαμπρή γιορτή στο σπίτι του Signore Alessio και να δειπνήσουμε στο δικό του τραπέζι. Ποτέ πριν δεν είχε κάνει αυτή την τιμή σε έναν ξένο, εκτός από τον σημερινό λόρδο Guilford. Ακόμα και ο σερ John Stuart και ο στρατηγός Airey, ο διοικητής των Ιονίων Νήσων, όταν προσκλήθηκαν σε δείπνο κάθησαν σε διαφορετικά τραπέζια χωριστά από του βεζύρη. Πληροφορηθήκαμε την τιμή που μας περίμενε μόλις ακριβώς είχαμε τελειώσει το δικό μας δείπνο, αλλά ηθελημένα πήραμε το ρίσκο να πεθάνουμε από πολυφαγία προκειμένου να έχουμε την ικανοποίηση να δειπνήσουμε με τον Αλή-Πασά. Μόλις είχαμε προλάβει να ντυθούμε τα καλύτερα ρούχα μας, κι ένας από τους τσαούσηδες ήταν στην πόρτα για να προηγηθεί από εμάς στο δρόμο, οπότε ξεκινήσαμε συνοδευόμενοι από τον σπιτονοικοκύρη μας.
Ολες οι προσβάσεις στην έπαυλη του σινιόρε Alessio, καθώς και η αυλή και οι στοές, ήταν γεμάτες από Αλβανούς φρουρούς και άλλους της ακολουθίας του πασά. Τα δωμάτια ήταν λαμπρά φωταγωγημένα, και ο θόρυβος κυμβάλων, τυμπάνων και τουρκικών μουσικών οργάνων δήλωνε την παρουσία κάποιου δυνάστη.
Σταματήσαμε για λίγο σε έναν ευρύχωρο προθάλαμο όπου η ορχήστρα του βεζύρη έπαιζε για ένα συγκρότημα αγοριών χορευτών, ντυμένων με τον πιο θηλυπρεπή τρόπο, με μεσοφούστανα από άλικο μετάξι να ανεμίζουν, φορώντας ζώνες με ασημένιες πόρπες γύρω στη μέση. Περιστρέφονταν ατελείωτα σε κύκλο μέχρι ζαλάδας, λυγίζοντας τα εύπλαστα κορμιά τους στις πιο στρεβλές φιγούρες. Εκαναν τις πιο λάγνες χειρονομίες, κουνώντας έντονα χέρια και κεφάλια σαν έξαλλες Βακχίδες, και κάποτε λύγιζαν το σώμα τους πίσω μέχρι που τα μακριά μαλλιά τους σκούπιζαν κυριολεκτικά το πάτωμα. Αναπαριστώντας έτσι ένα δίστιχο του Κλαυδιανού που συχνά έχει παρεξηγηθεί από τους σχολιαστές του.
Quis melius vibrata puer vertigine molli
Membra rotet? verrat quis marmora crine supino? In Eutrop. ii. 359.
Αλλος λατίνος ποιητής περιγράφει τους χορούς αυτούς με τόση ακρίβεια που δεν μπορώ να παραλείψω να αναφέρω τους στίχους του.
Juvat et vago rotatu
Dare fracta membra ludo,
Simulare vel trementes
Pede, veste, voce Bacchas.
Δερβίσηδες στον τεκέ του Αλικουλι, κοντά στη Λάρισα - Θεσσαλία, 1814~
F.C.H.L. Pouqueville: Voyage dans la Grèce... Paris, 1820 & 1826.
Αμέσως μετά διασχίζουμε λειβάδια φυτεμένα με μουριές και μετά από δρόμο μιας λεύγας και ενός τετάρτου αφήνουμε αριστερά μας την τουρκική κωμόπολη του Aλικουλι, του οποίου ο τεκές, ο πλουσιότερος της Θεσσαλίας, είναι το κέντρο του μοναστικού τάγματος των Μπεκτασήδων, μιας αίρεσης που η θρησκευτική της πίστη συγγενεύει με το δόγμα των Σπινοζιστών.
Ηγούμενος ή "μπαμπα" αυτής της κοινότητας είναι ο σεϊχης Αχμέτ, που τον γνωρίζω. Ξέρει να εκτιμά την πραγματική αξία των θεατρινισμών που διοργανώνει, αλλά και να επωφελείται της ευμάρειας που του παρέχουν.
Λέει ότι στον κόσμο αυτόν ο γνωστικός άνθρωπος πρέπει να αποφεύγει να διαψεύδει την ευπιστία όταν αυτό τον συμφέρει. Σκεπτόμενος σαν άγιος ερημίτης συγκρίνει τους δερβίσηδές του με τρόφιμους φρενοκομείου, στους οποίους οι τρελλοί που βρίσκονται έξω δίνουν τα μέσα για να περνούν τη ζωή τους χωρίς να δουλεύουν, τρώγοντας καλά.
Κατά τα άλλα, αυστηρός απέναντι στους δικούς του, προήδρευε με αξιοθαύμαστη σοβαρότητα στις κινητικές εξάρσεις και τα ταχυδακτυλουργικά κόλπα αυτών των σαλτιμπάγκων, που αναβιώνουν τα μυστήρια της θεάς της Συρίας με τα όργια και τις προλήψεις τους. (ο Λουκιανός λέγει ότι οι φανατικοί αυτοί αυτοτραυματίζονταν την ώρα της έκστασης, στην οποία έφταναν μέσω των χορών, των κραυγών και των ήχων της μουσικής - De dea Syria, t.II, 383).
Εδειχνε ιδιαίτερες περιποιήσεις στους καλύτερους χορευτές, τους φακίρηδες που χτυπούσαν με μεγαλύτερη δύναμη τις πλάκες πάνω στο στήθος τους, ή εκείνους που δάγκωναν επίμονα ένα πυρωμένο σίδερο. Οταν όμως βρισκόμασταν μόνοι, τους γελοιοποιούσε αδίστακτα. Το Αλικουλί, όπου κατοικούν οι καλόγεροι αυτοί, εκτός από τα εκατό καλοχτισμένα τουρκικά σπίτια του περιβάλλεται από πολλά σεράγια όπου οι πλούσιοι μουσουλμάνοι της Λάρισας έρχονται το καλοκαίρι να απολαύσουν το ραχάτι τους μέσα στο πράσινο και τα κρύα νερά, σε μια περιοχή που ο αέρας της θεωρείται ο καλύτερος της Θεσσαλίας.
Αγόρια χορευτές στον Αλή Πασσά Τεπελενλή - Ιωάννινα, 1814~
Reverend Thomas Smart Hughes: Travels in Greece and Albania. London, H. Coburn & R. Bentley, 1830, 2 volumes, 2nd edition.
Οι αναθυμιάσεις του κρασιού άρχισαν με την ώρα να επιδρούν τόσο έντονα πάνω στο γέρο Μαζούτ που η γλώσσα του φάνηκε αποφασισμένη να αντισταθμίσει τη σιωπή στην οποία ήταν προηγουμένως καταδικασμένη. Τραγούδισε αστεία τραγούδια στα τουρκικά, δοκίμασε τα πνευμόνια του στις πιο δυνατές κραυγές, κυλίστηκε στο ντιβάνι και πέταξε το σαρίκι του αφήνοντας ακάλυπτο το κεφάλι του, ενώ οι παρευρισκόμενοι, και κυρίως ο βεζύρης, τράνταζαν στα γέλια.
Αμέσως μετά κάλεσε τα αγόρια χορευτές στο δωμάτιο και, αρπάζοντας ένα ντέφι από τα χέρια του αρχηγού του, χοροπηδούσε εδώ και εκεί χτυπώντας το όργανο σαν αρχαίος Σιλεινός. Μετά προσπαθούσε να πιάσει το αγόρι, το οποίο απέφευγε τη λαβή του ξεγλυστρώντας σαν χέλι, ώσπου ο γέρος, αφού απέτυχαν όλες οι προσπάθειες έπεσε κατάμουτρα στο πάτωμα προς μεγάλη τέρψη των παρισταμένων. Μέσα σ' αυτό το διάλειμμα όμως ο Μαζούτ έτρεξε πολλές φορές προς τον Αλή, τον αγκάλιαζε γύρω από το λαιμό και κόντεψε να τον πνίξει με φιλιά στο μέτωπο και στο στήθος, και του απηύθηνε εκφράσεις που έδειχναν τον πιο τρυφερό σύνδεσμο.
Από το βεζύρη ξαναέτρεξε προς τα αγόρια και πιάνοντας επί τέλους τον κορυφαίο χορευτή τον γέμισε χάδια. Μετά τον τράβηξε πάνω στο ντιβάνι και καλόπιανε τον Αλή να του δώσει μια χούφτα μικρά χρυσά νομίσματα που τα έφτυσε και τα κόλλησε στο πρόσωπο του αγοριού, που πάλαιψε πολύ σκληρά για να ξεφύγει ώστε να καταπιεί την προσβολή. Οταν οι χορευτές βγήκαν από το δωμάτιο αρχίσαμε να ανταλλάσουμε προπόσεις με μεγάλη ταχύτητα και να ανταποκρινόμαστε σε όλες πίνοντας γεμάτα ποτήρια.
Χοροί των Αράβων, 1817~
Ambroise Fermin Didot (?): Notes d'un voyage fait dans le Levant en 1816 et 1817. Paris, 1826.
Οι χοροί των Αράβων παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ενας από τους πιο συνηθισμένους είναι αυτός όπου κρατιούνται όλοι από τα χέρια κι εκείνος που οδηγεί την αλυσσίδα κουνώντας ένα μαντίλι τραγουδά στιχάκια στα αραβικά στα οποία οι άλλοι χορευτές απαντούν εν χορώ με μια επωδό. Ο χορός αυτός, με κινήσεις απότομες και πολύ έντονες, αρχίζει πρώτα πολύ αργά και κατόπιν η ταχύτητά του αυξάνεται. Στην περίπτωση των χωρικών, ένας χορευτής μόνος του εκτελεί τα βήματα, που ο ρυθμός τους επιταχύνει λίγο-λίγο την κίνηση. Η γυναίκα, φορώντας ένα μακρύ πέπλο ανεμίζει με τα χέρια της δυο μαντίλια, ενώ ο άντρας κρατάει δυο γυμνά σπαθιά που μπορεί να τα χειρίζεται με ασύλληπτη δεξιοτεχνία. Είδα περιπτώσεις όπου, γυρίζοντας τα χέρια πίσω στην πλάτη, έφερναν τις αιχμές των σπαθιών τόσο κοντά στα μάτια και τη μύτη τους που νόμιζες ότι θα τα ακουμπήσουν. Μένοντας στη στάση αυτή περιστρέφονταν με τη μεγαλύτερη ταχύτητα.
Oμως ο ζευγαρωτός χορός που συνήθως εκτελείται από επαγγελματίες χορεύτριες με τις πιο ελευθεριάζουσες φιγούρες, είναι αυτός που προτιμούν από κάθε άλλον. Είναι πιθανόν ότι οι Ισπανοί τον μιμήθηκαν εν μέρει στο δικό τους fandango, που του μοιάζει πολύ. [Η λαίδη Montague περιέγραψε με πολλή αλήθεια και μ' εκείνη την οξυδέρκεια που παρατηρεί κανείς στις επιστολές της, τους ηδυπαθείς χορούς που παρακολούθησε στα χαρέμια της Τουρκίας: "This dance.... (Επιστολή προς την κόμησα του Maz).
Δερβίσηδες - Τουρκία, 1818~
Mme de la Ferté-Meun: Lettres sur le Bosphore, ou relation d'un voyage en différentes parties de l'Orient pendant les années 1816 à 1819. Paris, Domère, 1821.
Σήμερα παρακολούθησα σε ένα τζαμί ένα θέαμα αρκετά περίεργο. Καθισμένη στο γυναικωνίτη είδα τους δερβίσηδες να περιστρέφονται στους ήχους μιας μουσικής που ποτέ μέχρι τώρα δεν άκουσα πιο αρμονική. Η προσευχή αρχίζει με την ανάγνωση μερικών εδαφίων του κορανίου, ενώ οι δερβίσηδες περπατούν κυκλικά γύρω στο τζαμί και χαιρετούν τον ιμάμη κάθε φορά που περνούν μπροστά του. Σύντομα αυτή η λιτανεία, που ήταν αρχικά σοβαρή και ήσυχη, παίρνει χαρακτήρα πιο ζωηρό. Τότε ο αέρας που μπαίνει στη μακριά φούστα στην οποία τυλίγεται ο καθένας απ' αυτούς τους καλόγερους την φουσκώνει, την στρογγυλεύει και δίνει σ' αυτήν την παράξενη τελετή μεγάλη ομοιότητα με το παιχνίδι που τα κοριτσάκια μας στη Γαλλία ονομάζουν "το τυρί".
Τίποτα δεν είναι πιο παράξενο από το θέαμα που παρουσιάζουν οι δερβίσηδες αυτοί καθώς περιστρέφονται με μια ασύλληπτη ταχύτητα. Αρχίζουν το χορό τους έχοντας αρχικά τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος, μετά τα σηκώνουν το ένα μετά το άλλο, και τελικά γυρίζουν για ένα αρκετά σημαντικό διάστημα με τα δυο χέρια απλωμένα. Αυτό το διασκεδαστικό θέαμα, που ο Tournefort περιέγραψε με πολλή ακρίβεια, ξαναρχίζει τρεις ή τέσσερεις φορές.
Αγόρια χορευτές - Κωνσταντινούπολη, 1832~
Adolphus Slade: Records of travels in Turkey, Greece &c.... London, Saunders & Otley, 1833.
Τότε η μουσική ξεκίνησε με τραγούδια που δεν μεταφράζονται. Η συντροφιά μπήκε στο θέμα και άρχισε να συνοδεύει εν χορώ: ο καδής σε χαμηλό τόνο με μια λανθάνουσα έκφραση ικανοποίησης, ο γιομπρουκτζής χτυπώντας τρελλά το πάτωμα με χέρια και πόδια. Ο μπέης διασκέδαζε αφάνταστα και τον ενθάρρυνε να συνεχίσει να κάνει τον γελωτοποιό. Αυτή την ώρα μπήκαν αγόρια-χορευτές κι άρχισαν να κρατούν το ρυθμό με συγκρατημένες κινήσεις. Αυτό δεν ήταν αρκετό για τον γιομπρουκτζή - σηκώθηκε ξαναμμένος απότομα, μπήκε με στριφογυρίσματα στο χορό και τους ερέθιζε για να δώσουν όλη την τέχνη τους.
Ομως η παρέα δεν είχε την πρόθεση να εξαντλήσει με μιας τα μέσα διασκέδασης, και τον υποχρέωσαν να καθίσει κάτω και να παρηγορηθεί πίνοντας παντς, ενώ τα αγόρια συνέχιζαν με τον τρόπο τους να επιδεικνύουν λάγνες υπνωτικές κινήσεις.
Είμαστε όλοι καλοί φίλοι - τα καπέλλα και τα σαρίκια - κι ο καδής δίπλα μου έδειχνε μεγάλη φροντίδα για τη διασκέδασή μου, βάζοντας τον τσιμπουκτζή του να γεμίζει αδιάκοπα το τσιμπούκι μου σε βαθμό που κινδύνευα όλη την ώρα να πνιγώ. Είχε πάει έξι η ώρα και, με τόση μπύρα, αγγούρια, παντς και άπειρο ταμπάκο, άρχισα να φοβάμαι ότι δεν θα μπορούσα να κρατήσω την ισορροπία μου πολλή ώρα ακόμη. Τότε, με τη χαρά που θα έδειχνε ένας πεινασμένος στρατός βλέποντας να έρχονται οι ενισχύσεις που περίμενε από καιρό, διακρίναμε μια σειρά από υπηρέτες να φέρνουν δίσκους πάνω απ' το νερό. Το πεσμένο κέφι μας αναζωογονήθηκε, οι χορευτές αποσύρθηκαν, η μουσική σταμάτησε, ο γιομπρουκτζής βγήκε έξω για να αναλάβει, και μπήκαν Αλβανοί για να τακτοποιήσουν τα μαξιλάρια ώστε να φάμε άνετα.
.......................................
Τελικά, προς μεγάλη μας ανακούφιση εμφανίστηκε το σαφράν-πιλάφι. Είναι σημάδι ότι ο οικοδεσπότης είναι μερακλής όταν το τελευταίο πιλάφι είναι ελαφρά αρωματισμένο με σαφράν [κρόκο]. Είναι ευχάριστο στην όψη και όχι δυσάρεστο στη γεύση. Συνοδευόταν από κρέμες και κουρσκουμπ, που αντικαταστήσαμε με μια μεγάλη γαβάθα παντς, στη σύνθεση του οποίου το νερό είχε πολύ μικρό μερίδιο. Σαν αποτέλεσμα, τα όργιά μας έφτασαν στα άκρα και η σκηνή έγινε μάλλον χαοτική, με τη μουσική, τα τραγούδια και τα αγόρια. Μερικοί καλεσμένοι έσχιζαν τα πουκάμισά τους με βλέμμα φλογισμένο και αφρό στα γένεια τους, έγιναν ένα με τους χορευτές. Τα σαρίκια ξετυλίγονταν καθώς κυλιώνταν γύρω στο δωμάτιο, και αν δεν ήταν μπροστά ο μπέης θα είχαμε σκανδαλώδεις εξελίξεις. Πράγματι, ένας με γκρίζα γένεια άρπαξε ένα ωραίο αγόρι με πονηρές διαθέσεις. Η πάλη μεταξύ τους ήταν έντονη, ενώ η συντροφιά ξελιγώθηκε στα γέλια βλέποντας τις γκριμάτσες του γέρο-σάτυρου. Τελικά το βλέμμα του νεαρού διασταυρώθηκε με το δικό μου, οπότε κοκκινίζοντας μέχρι τ' αυτιά απομακρύνθηκε, αφήνοντας τον γέρο στα κρύα του λουτρού.
Ησυχία ακολούθησε αυτό το ξέσπασμα - ένας καφές συνέφερε τους πρωταγωνιστές κι ο μπέης εξέφρασε την ελπίδα ότι δεν θα σχολιάσω ό,τι είδα, προσθέτοντας ότι τέτοια πράγματα συμβαίνουν σπάνια. Τον διαβεβαίωσα ότι γνώριζα τους Οσμανλήδες αρκετό καιρό ώστε να είμαι βέβαιος ότι είναι αξιοπρεπείς, και ότι μπορεί να βασίζεται στην εχεμύθειά μου.
..........................
Εκανε μια χαριτωμένη υπόκλιση, κάτι ανάμεσα στην αξιοπρεπή κλίση του σώματος που συνηθίζουν οι Οσμανλήδες και στο σύντομο απότομο σκύψιμο (σαν να θέλουν να σπάσουν τις τιράντες τους) που κάνουν οι Γάλλοι. Αν είχε έναν καλό χοροδιδάσκαλο θα είχε χορέψει. Πάντως δοκίμασε να χορέψει βαλς μια-δυο φορές (θεωρούσε τις καντρίλιες βαρετές) αλλά δεν μπόρεσε να βγει από το κέντρο του δωματίου.
Χορός στα κρασοπουλιά του Γαλατά από άντρες και αγόρια με γυναικεία ρούχα - Κωνσταντινούπολη, 1838
Στον Γαλατά αφθονούν τα κρασοπουλιά και τα καφενεία, που συνήθως τα έχουν Ελληνες. Είναι μεγάλα δωμάτια με ολλανδικά πλακάκια στο πάτωμα, τριγυρισμένα από ένα είδος ξύλινου θεωρείου με χαλιά όπου οι θαμώνες κάθονται σταυροπόδι, καπνίζουν, πίνουν καφέ και, αν δεν είναι αυστηροί μουσουλμάνοι, ρακί και κρασί. Αλλά η μεγαλύτερη διασκέδαση σ’ αυτά τα μέρη είναι ο χορός που εκτελείται από άντρες και αγόρια με γυναικεία ρούχα, με κινήσεις όχι ευχάριστες ούτε σεμνές, υπό τους ήχους λατέρνας ή κιθάρας με ένρινο ήχο που την χτυπούν με φτερό.
Αγόρια χορευτές και τραγουδιστές - Κωνσταντινούπολη, 1857~
Miss J. Pardoe: The beauties of the Bosphorus. London, George, Virtue, 1858.
Το καφέ-κιόσκι που διάλεξε ο καλλιτέχνης γι' αυτό το σκίτσο είναι του Πιερή-Πασά, κοντά στα Ναυπηγεία, με απλωμένο κάτω του όλο το λιμάνι - μια θέση σοφά διαλεγμένη ώστε να το κάνει πολύ δημοφιλές. Το σε συνεχή κίνηση πανόραμα που προσφέρει είναι μια μόνιμη πηγή ενδιαφέροντος, και η αύρα έρχεται απαλά από τη θάλασσα του Μαρμαρά με δροσιά και άρωμα στα φτερά της.
Οι διασκεδάσεις που προσφέρονται συνήθως σε τέτοια κέντρα αναψυχής είναι πολλές αλλά σπάνια αρχίζουν πριν απ' το μεσημέρι, οπότε το πρωί περνάει ράθυμα με το κουτσομπολιό που αναφέραμε προηγουμένως. Συνίστανται συνήθως σε μουσική (οι μουσικοί είναι συνήθως νεαροί Εβραίοι), σε "αυτοσχεδιασμούς", παρτίδες ταβλιού και κάτι επιδείξεις που μοιάζουν κάπως με "μαγικό φανάρι" ως προς το αποτέλεσμα αλλά όχι ως προς την αρχή. Ο μαριονετίστας καταλαμβάνει μια γωνία διαχωρισμένη από την υπόλοιπη αίθουσα με μία πρόσοψη σκεπασμένη με μια μουσελίνα τεντωμένη πάνω σε ένα πλαίσιο, πάνω στο οποίο πιέζονται οι μαριονέτες καθώς δείχνουν τα άχαρα κόλπα τους. Η παράσταση συνοδεύεται από την ακατάπαυστη λογοδιάρροια του εκτελεστή, που πρέπει να είναι ταλαντούχος χαριτολόγος, αν όχι πραγματικός κωμικός, αν κρίνει κανείς από τις αντιδράσεις των ακροατών.
Οι "αυτοσχεδιαστές" συνοδεύουν συνήθως τον εαυτό τους με ένα είδος πρωτόγονης κιθάρας που τη χτυπούν χωρίς οίκτο ξετυλίγοντας ιστορίες αγάπης ή παραδοσιακά παραμύθια με ένα βαρύ, μονότονο, υπνωτικό παραλήρημα, χωρίς ποτέ να δείχνουν ότι εμπνέονται από το θέμα. Οι θεατές τους μένουν προφανώς απρόσβλητοι από το ναρκωτικό μέσο με το οποίο μεταδίδονται οι θρύλοι, και συχνά εκφράζουν την ακραία συγκίνησή τους καθώς ακούν, αρπάζοντας τη λαβή από το χαντζάρι (μαχαίρι) που έχουν στο ζωνάρι, σφίγγοντας τα δόντια, πιάνοντας την παλάμη δυνατά με τα δάχτυλα και δυσκολεύονταν να αναπνεύσουν.
Η εβραϊκή μουσική που αναφέρθηκε περιλαμβάνει περισσότερους από έναν εκτελεστές και τα όργανα είναι συνήθως ένα μικρό αραβικό ταμπούρλο, δύο ή τρεις κακοφτιαγμένες κιθάρες και ένα ντέφι. Αυτά εναλλάσσονται με τις φωνές των νεαρότερων αγοριών, που γενικά είναι λεπτές και διαπεραστικές, τα οποία κάποτε συνοδεύουν τα τραγούδια τους με μια βαριά ηδυπαθή κίνηση, καρικατούρα του χαριτωμένου χορού του χαρεμιού.
Δερβίσηδες - Κωνσταντινούπολις, 1 Αυγούστου
Paul Calligas: Voyage à Syros, Smyrne et Constantinople. Traduit et annoté par Marie-Paule Masson-Vincourt. Paris, L'Harmatttan, 1997.
Εν τοσούτω σήμερον επεσκέφθην τους Οθωμανούς ασκητάς τους περιδινουμένους Δερβίσιδας (Derviches tourneurs), οίτινες λατρεύουν τον θεόν εμπαίζοντες τον εαυτόν των. Το κοινόβιόν των (Τεκές) είναι πλησίον του Σταυροδρομίου. Εφοδιασθέντες με σάνδαλα (τερλίκια) εισήλθομεν εις αίθουσαν αρκετά ευρύχωρον και στρογγύλην, όπου ιστάμεθα εις το περιζώνον την αίθουσαν δρύφακτον, επί του οποίου είναι ο γυναικών. Υπεράνω της εισόδου κάθηνται οι αναγνώσται, οι ψάλται και η μουσική. Αντίκρυ της μουσικής και εντός της αιθούσης εκάθητο επί τάπητος ο ηγούμενος του τάγματος, οι ασκηταί ανυπόδητοι, φέροντες πλατύ περίβλημα και πίλον υψηλόν, έχον σχήμα κυλίνδρου σφαιρικού εις την κορυφήν, έως δεκαπέντε τον αριθμόν, ήσαν γονυπετείς, ενώπιόν του, κλινόμενοι και ψαύοντες το έδαφος με το μέτωπον.
Αφού επροσκύνησαν αρκετήν ώραν εις αυτήν την θέσιν και γενομένης αναγνώσεως ήρχισεν η ψαλμωδία, εστάθησαν όλοι όρθιοι και ακολουθούντες τον ηγούμενον περιήλθον κατά κύκλον την αίθουσαν. Οταν έφθασαν ενώπιον του τάπητος του ηγουμένου, εκλίνοντο και δεν εστρέφοντο πριν παρέλθουν την τελευταίαν άκραν του. Κατέλαβον πάλιν τας πρώτας θέσεις των και μετ' ολίγον αποδυθέντες τον μανδύαν ήρχισαν τον χορόν εν κυμβάλω και οργάνοις και με άκραν ταχύτητα στροβιλούμενοι επί ενός ποδός και ωθούμενοι με τον έτερον. Διά της μακράς φουστανέλλας των, ήτις φθάνει έως τους πόδας πλατυνομένη διά της κινήσεως, είχον σχήμα κώνου περιδινουμένου περί τον άξονά του, οι δε τεταμένοι των βραχίονες, δεν συναπαντώντο ποσώς, διότι δεν τους εκράτουν όλοι εις το αυτό ύψος.
Τοιουτοτρόπως περιεδινήθησαν έν τέταρτον της ώρας και πάλιν επανήλθον εις τας θέσεις των διαπνέοντες. Αλλοι παριστάμενοι ασκηταί τούς εκάλυψαν με τα περιβλήματά των και μετ' ολίγον ήρχισεν εκ νέου ο χορός.
Η μουσική ολίγον διαφέρει από τους εκκλησιαστικούς μας ήχους, είς κρατεί το ίσον διά της ρινός και άλλος μεταλλάσσει διά του τόνου τας ευτραπέλους μυρμηκιάς (trilles). Αλλά και εις την ορχηστρικήν θέσιν των ευρήκα κατά δυστυχίαν μεγάλην ομοιότητα με τας ορχήσεις των χωρικών μας. Εις την δευτέραν επανάληψιν όλων τα πρόσωπα εφλογίσθησαν περιρρεόμενα από ιδρώτα, οι οφθαλμοί των εξωγκώθησαν και είς εξ αυτών έπεσεν αναίσθητος. Το θέαμα κατήντησε μονότονον, και το γελοίον αηδές. Τους άφησα να εξακολουθούν την οικτράν άσκησίν των, ήτις έμελλεν ακόμη να διαρκέση μίαν ώραν, διότι ζοφεραί σκέψεις εκάλυπτον τον νουν μου. Ιδού, έλεγα, το τελευταίον και συνεπές εξαγόμενον της πανθεϊκής μονοθεΐας. Μεταξύ του θείου και του ανθρωπίνου δεν υπάρχει πνευματικός δεσμός. Διά να συνέλθη εις το απόλυτον ο άνθρωπος, πρέπει να εξαφανίση την ατομικότητά του και να γίνη ρόμβος στρεφόμενος περί τον αριστερόν πόδα. Μήπως και εις τον χριστιανισμόν δεν κατώρθωσαν να εισαγάγουν τοιαύτα ανάλογα; - Αλλ' ο Μωαμεθανισμός τα παριστάνει γυμνά και εις τη πλέον ωμήν έκφρασιν, ενώ ο χριστιανισμός τοιούτους στοχασμούς καλύπτει πάντοτε διά της αρχής του, ότι διά του πνεύματος συνεδέθη ο άνθρωπος με τον Θεόν.
Συγχώρησόν με και μίαν παρέκβασιν, ήτις ανήκει εις την φιλοσοφίαν της ιστορίας.
"-Ηξεύρεις, με έλεγεν έν απλούν τέκνον της δυτικής Εκκλησίας, κατά τι διαφέρουν οι υπηρέται της Μωαμεθανικής θρησκείας από τον κλήρόν μας; ότι εκείνοι κουρεύονται περί την κεφαλήν, αφίνοντες μόνον μικρόν κρώβυλον εν τω μέσω - εξ εναντίας ο κλήρος μας κουρεύεται κατά μέσην την κεφαλήν, την λεγομένην παπαλήθραν". "-Υπαγε, τον είπα, να κουρεύεσαι."