Ελληνικα / Εισαγωγή

 

  

Εισαγωγή

 

Εισαγωγή στο λεύκωμα Orientalist dance 

 

 

   Αυτό το βιβλίο προορίζεται για κείνους που δεν χορταίνουν να βλέπουν ανατολίτικο χορό και να μαθαίνουν περισσότερα γι αυτόν. Θέλω να μοιραστώ μαζί τους τα ευρήματά μου, προϊόντα αναζήτησης 30 ετών στα παλαιοπωλεία και τις βιβλιοθήκες της Ευρώπης. Είναι μια πρώτη δοση, γιατί το υλικό που έχει συγκεντρωθεί μπορεί να γεμίσει πολλά βιβλία σαν κι αυτό.

 

   Βλέποντας και ξαναβλέποντας παραστάσεις ανατολίτικου χορού ήταν επόμενο να μου γεννηθεί η ανάγκη να μάθω περισσότερα γι αυτόν - εκεί με περίμενε μια ψυχρολουσία. Πέρασα απότομα από την έντονη αισθητική απόλαυση στη βαθιά πνευματική απογοήτευση. Αυτά που διάβαζα ήταν επιπόλαιες επινοήσεις αδαών κατάλληλες μόνο για να ικανοποιήσουν εκ του προχείρου την περιέργεια μικρών παιδιών.

 

   Η ιστορική επιστημονική έρευνα έχει πολύ δρόμο μπροστά της. Πιθανόν να υπάρχουν σοβαρές μελέτες, σκόρπιες και χαμένες που θα πρέπει να αναδειχθούν και να πάρουν τη θέση τους στο οικοδόμημα που μένει να χτιστεί. Η ιστορία του χορού στη Μέση Ανατολή θα πρέπει να γραφτεί στη βάση αξιόπιστων πηγών της εποχής, ανεξάρτητα αν αυτές ικανοποιούν τις φαντασιώσεις των θεατών του σήμερα.

 

   Επιμένω ότι ο σωστός όρος είναι orientalist, αντί για του Ανατολίτικος (Oriental) ή Μεσανατολικός (Middle-Eastern) ή του πλέον αδόκιμου Χορός της Κοιλιάς (Belly Dance), όπως συνήθως λέγεται. Εναλλακτικά θα μπορούσαμε να δεχτούμε τον όρο Μεσογειακός χορός, αν και περιλαμβάνει καταχρηστικά τις (καθολικές) χώρες των βορειοδυτικών παραλίων της Μεσογείου. Πρόκειται για χορό της Ανατολής, όμως ιδωμένο με τη ματιά των Ευρωπαίων και τροποποιημένο για να ικανοποιεί τις δικές τους ανάγκες. Ο όρος προέρχεται από τη ζωγραφική όπου είναι επιτυχημένος γιατί εκφράζει μια σχολή βασισμένη όχι στην τεχνοτροπία (όπως οι Impressionist) αλλά στη θεματολογία. Ο ζωγράφος απεικονίζει μια κάποια Ανατολή, λίγο ή πολύ πιστή στην πραγματικότητα αλλά ιδιαίτερα κοντινή με την εικόνα που θέλει να έχει ο κόσμος γι αυτήν. Η ζωγραφική και η λογοτεχνία orientalist ξεκίνησαν γύρω στο 1800, άνθισαν στα τέλη του 19ου αιώνα και έσβυσαν στις αρχές του 20ού. Οι πρωτοπόρες χορεύτριες του orientalist χορού τοποθετούνται γύρω στο 1900, με κάμψη αργότερα και άνθιση στα τέλη του 20ού, που συνεχίζεται αυξανόμενη μέχρι σήμερα. Υπάρχει δηλαδή μια όμοια καμπύλη ζήτησης, μετατοπισμένη κατά έναν αιώνα. Είναι αυτό αρκετό για να μας κάνει να προβλέψουμε ότι ο orientalist χορός θα σβύσει μετά το 2015;

 

   Ο αναγνώστης που δεν βιάζεται να προχωρήσει σε κείμενα από προηγούμενους αιώνες - ή που θα θελήσει να ξαναγυρίσει στο σήμερα επιστρέφοντας στην αρχή του βιβλίου - θα βρεί παρακάτω μερικές διευκρινήσεις, κάτι σαν τουριστικό οδηγό. Είναι θέμα γούστου : άλλοι δεν ταξιδεύουν χωρίς να διαβάσουν οδηγό και άλλοι προτιμούν να αντικρύζουν τις ξένες χώρες απροετοίμαστοι!

 

   Οι ταξιδιωτικές αυτές οδηγίες θα μας δώσουν την ευκαιρία να διαλύσουμε αρκετές παρεξηγήσεις και να ανατρέψουμε ορισμένα ταμπού. Θα συνεχίσουμε να απολαμβάνουμε τον ανατολίτικο χορό όταν θα πάψουμε να πιστεύουμε στα εύπεπτα παραμυθάκια που κυκλοφορούν ευρέως σχετικά με αυτόν.

 

Ανατολή

 

   Αυτό που τότε οι Ευρωπαίοι έλεγαν Ανατολή ήταν ουσιαστικά η Οθωμανική Αυτοκρατορία, δηλαδή οι χώρες γύρω στη Μεσόγειο ξεκινώντας από την Ελλάδα και φτάνοντας μέχρι το Μαρόκο. Αυτό βέβαια δεν συμφωνεί καθόλου με τη γεωγραφία, εφόσον ολόκληρη η νότια ακτή της Μεσογείου δεν βρίσκεται ανατολικά της Ευρώπης αλλά νότια. Επειτα ο όρος ανατολικός είναι πολύ σχετικός : ένας Αιγύπτιος δεν θεωρεί τον χορό του ανατολίτικο, ενώ για έναν Αμερικανό ολόκληρη η Ευρώπη βρίσκεται στην Ανατολή. Πρόκειται σαφέστατα για μια συμβατική ονομασία που δεν πρέπει να εκλαμβάνεται κυριολεκτικά.

 

Θρησκεία

 

   Θα είναι λάθος να πιστέψει κανείς ότι αυτό το είδος χορού είναι μουσουλμανικό, επειδή οι αντίστοιχες χώρες ήταν. Στις πόλεις, στα λιμάνια κυρίως αλλά και συχνά στα χωριά, ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού - το πιο δυναμικό άλλωστε - δεν ήταν μουσουλμάνοι. Πέρα από την Ελλάδα και τα Βαλκάνια - όπου η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν χριστιανική - υπήρχαν παντού Εβραίοι, Ελληνες (άρα ορθόδοξοι), Λεβαντίνοι (Ευρωπαίοι καθολικοί) και βέβαια Γύφτοι. Ολες αυτές οι κοινότητες ήταν μόνιμα εγκατεστημένες εκεί για πολλές γεννιές, είχαν δικές τους χορευτικές συνήθειες, που μάλιστα περιελάμβαναν αυτόν τον χορό.

 

   Κατά γενικό κανόνα, οι Μουσουλμάνοι των πόλεων δεν χόρευαν ποτέ (δημόσια τουλάχιστον), οι των χωριών σπάνια, οι δε γυναίκες είχαν μόνιμα καλυμμένο το πρόσωπό τους, και ολόκληρο το σώμα. Μόνο κατ' εξαίρεσιν υπήρχαν μικροί πληθυσμοί γνωστοί για τις χορευτικές τους επιδόσεις, όπως οι Ζεϊμπέκηδες της Ανατολίας, οι Ouled-Nail της Αλγερίας ή οι Almées της Αιγύπτου.

 

Επαγγελματίες ή ερασιτέχνες

 

   Σε όλες τις χώρες του κόσμου, σε όλες τις εποχές, ο χορός είναι δύο ειδών: ερασιτεχνικός και επαγγελματικός. Αυτό το αγνοούν ακόμα και τα πιο σοβαρά βιβλία ιστορίας του χορού. Στις χώρες που αναφερόμαστε η διάκριση είναι πλήρης: αυτοί που χορεύουν για να τέρψουν άλλους είναι πάντα επαγγελματίες με σαφή κοινωνικό προσδιορισμό. Οι άλλοι, ερασιτέχνες, ποτέ δεν "δίνουν παράσταση" αλλά χορεύουν είτε ομαδικά είτε όταν έρθει η σειρά τους σε γλέντια της οικογένειας, της παρέας ή του χωριού τους.

 

Γυναίκες ή άντρες

 

   Τότε όπως και τώρα, ο χορός orientalist ανήκει στις γυναίκες : οι ελάχιστες εξαιρέσεις αντρών χορευτών επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Στη ζωγραφική δεν υπάρχουν καν εξαιρέσεις - κανένας ζωγράφος δεν θα τολμούσε να προκαλέσει σε τέτοιο βαθμό τη σεμνοτυφία της εποχής - ενώ στη λογοτεχνία ευρωπαίος ταξιδιώτης αποστρέφει με αποτροπιασμό τα μάτια ή προσθέτει καταδικαστικά σχόλια για να δικαιολογήσει την παρουσία του σε ένα θέαμα αντρικού αισθησιακού χορού. Εκτός βέβαια αν πρόκειται για "αντρικό" χορό με σπαθιά ή για κάποιον έντονο χορό που βιάζεται να τον χαρακτηρίσει πολεμικό. Σημειωτέον ότι οι γυναίκες στη ζωγραφική εμφανίζονται να χορεύουν πάντα σόλο, ενώ στις περιγραφές φαίνεται ότι ο ομαδικός χορός ήταν πολύ συχνότερος.

 

Αγόρια

 

   Φτάνουμε τώρα στο μεγαλύτερο ταμπού του orientalist χορού. Κανείς δεν θέλει να παραδεχτεί ακόμα και σήμερα ότι ο επαγγελματικός χορός στην Εγγύς Ανατολή ήταν λιγότερο χορός γυναικών και περισσότερο χορός αγοριών. Βλέποντας τους ζωγραφικούς πίνακες δεν θα μπορούσε να το υποπτευτεί κανείς, διαβάζοντας όμως συστηματικά τους περιηγητές το επιβεβαιώνει. Ετοιμάζουμε μια ιδιαίτερη μελέτη με λεπτομερή στοιχεία, αν και κανείς δεν φαίνεται να θέλει να σκαλίζεται αυτό το θέμα, ούτε οι επαγγελματίες του χορού ούτε το ευρύ κοινό.

 

Μουσική

 

   Σε ένα σημείο συμφωνούν σύσσωμοι οι περιηγητές : ότι η μουσική των Ανατολικών είναι ανυπόφορη. Αυτό βέβαια δεν ενοχλεί καθόλου τους ζωγράφους, οι οποίοι όμως προδίδονται αποτυπώνοντας τα μουσικά όργανα. Ο πίνακας ή η γκραβούρα είναι μια στατική εικόνα, οπότε για να δηλωθεί η κίνηση υποδηλώνεται η μουσική που τη συνοδεύει μέσω της απεικόνισης μουσικών. Η προσοχή εστιάζεται στο χορό, οπότε η απεικόνιση μουσικών οργάνων σπάνια είναι αξιόπιστη ως προς τη μορφή τους και τον τρόπο που τα κρατάει ο μουσικός.

 

Φορεσιά

 

   Τα ανατολίτικα ρούχα και τα υφάσματα ήταν από αιώνες γνωστά στους Ευρωπαίους, αν μη τι άλλο από παραστάσεις turquerie στην όπερα και από μεταμφιέσεις των μεγαλοαστών στους χορούς τους. Αλλωστε πολλά από τα καλύτερα υφάσματα που έντυναν τις γυναίκες των χαρεμιών ήταν εισαγόμενα από την Ευρώπη. Ο ζωγράφος λοιπόν μπορούσε εύκολα να βρει ρούχα ανατολίτικης προέλευσης, αληθινά ή σε φιγουρίνια, για να ντύσει τους χαρακτήρες του. Το πρόβλημά του ήταν αλλού : στις διαφορετικές αντιλήψεις όσο αφορά το σώμα και την ένδυση. Για έναν Ευρωπαίο το ημίγυμνο είναι αισθησιακό και προκλητικό, για έναν Ανατολίτη είναι σαφώς άσεμνο και κακόγουστο. Ο ζωγράφος λοιπόν ξεγυμνώνει τα χέρια, το στήθος και ό,τι άλλο μπορεί από τη χορεύτρια, γνωρίζοντας ίσως ότι έτσι απομακρύνεται από την πραγματικότητα και την προδίδει. Αν επρόκειτο να πουλήσει τον πίνακά του σε Τούρκους ή Αιγύπτιους πλούσιους πελάτες, θα την τύλιγε με πολλά ελαφρά πτυχωτά υφάσματα και θα την φόρτωνε με αμέτρητα φτηνά κοσμήματα.

 

Σώμα και σεξουαλικότητα

 

   Ο ζωγράφος θέλει να αναδείξει την εξεζητημένη σεξουαλικότητα που υποτίθεται πως έχει ο χορός "της κοιλιάς" σε σύγκριση με τους χορούς που έβλεπε κανείς στην Ευρώπη. Αν τότε ήταν απλώς δύσκολο, σήμερα είναι σχεδόν αδύνατο να καταλάβουμε ότι ο τρόπος που βλέπουμε το σώμα είναι προϊόν της δικής μας μόνο κοινωνίας. Για παράδειγμα, το στήθος μιας γυναίκας είναι γεμάτο σεξουαλικότητα για μας, ενώ για έναν Ανατολίτη μπορεί να είναι αδιάφορο. Αντίθετα τα μαλλιά, που εμείς τα βλέπουμε συνεχώς και μπορεί να μην τα προσέξουμε καν, για έναν μουσουλμάνο είναι ό,τι πιο συγκλονιστικό. Ο αστράγαλος ή ο λαιμός μιας γυναίκας τραβούν την προσοχή του ανάλογα με τη στενή μέση ή τα μακριά δάχτυλα που γοητεύουν τον χριστιανό. Το κατάλευκο δέρμα τρέλλαινε τους πασάδες, που καμάρωνανς όταν αγόραζαν Γεωργιανές για τα χαρέμια τους, κορόιδευαν το ροδαλό δέρμα που θα εξυμνούσε ένας Αγγλος, ενώ το σημερινό ηλιοκαμμένο τούς απωθούσε γιατί το συνέδεαν με τη δουλειά στα χωράφια.

 

   Εκεί που η διαφορά στα γούστα είναι εξώφθαλμη είναι στο πάχος και το ύψος. Αν ο ευρωπαίος ζωγράφος ακολουθούσε την μεσανατολίτικη αισθητική θα έπρεπε να δώσει στη χορεύτριά του τόσο περισσότερο βάρος και τόσο λιγότερο ύψος που θα απωθούσε τον μέσο Ευρωπαίο. Θα έπρεπε να της ζωγραφίσει μερικές ελιές και αρκετή τριχοφυϊα για να της προσθέτει σεξουαλικότητα.

 

Ξαναγράφοντας την Ιστορία

 

   Οπως σε κάθε ιστορική προσέγγιση, κι εδώ το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι της αξιοπιστίας των πηγών. Για να γράψουμε (από την αρχή!) την ιστορία του χορού Orientalist ή ακόμα του χορού στις χώρες της Μεσογείου, θα πρέπει να ανατρέξουμε στις μαρτυρίες της εποχής. Εφόσον οι μαρτυρίες από ντόπιους είναι ελάχιστες, αναπόφευκτο είναι να βασιστούμε στους ξένους, κυρίως στους περιηγητές, Τα ντοκουμέντα που μπορούμε να βρούμε είναι λογοτεχνικά και εικονογραφικά. Ο βαθμός αξιοπιστίας του καθενός ποικίλλει αφάνταστα.

 

   Υπάρχουν συγγραφείς ή ζωγράφοι που δεν ταξίδεψαν ποτέ, φρόντισαν όμως να ενημερωθούν τόσο καλά που οι περιγραφές τους είναι ιδαίτερα χρήσιμες. Αντίθετα, υπάρχουν άλλοι που ενώ βρέθηκαν επιτόπου δίνουν πληροφορίες ασαφείς ή σαφώς λανθασμένες. Χρειάζεται λοιπόν μια προσεκτική εργασία αξιολόγησης, κυρίως εξετάζοντας ολόκληρο το έργο του κάθε συγγραφέα ή ζωγράφου, για να δούμε αν δίνει προσοχή στη λεπτομέρεια και αν γενικά τα στοιχεία που δίνει συμπίτουν με άλλα ντοκουμέντα.

 

Τα κείμενα

 

   Στα κείμενα, επιλέξαμε σαν λιγότερο άβολη τη χρονολογική διάταξη. Οι περιγραφές δεν είναι ποτέ τόσο ακριβείς ώστε να επιτρέπουν την ανασύσταση του χορού, μάς δίνουν όμως πολλά άλλα στοιχεία, ίσως σημαντικότερα. Οπου η χρονολογία δεν είναι βεβαιωμένη, μπαίνει με ερωτηματικό. Το κείμενο έχει αντιγραφεί όσο πιο πιστά γίνεται, έχουν διατηρηθεί ακόμα και τα τυπογραφικά λάθη. Τα βιβλία αυτά είναι πολύ δυσεύερετα, το διάβασμά τους για τον εντοπισμό των αναφορών στο χορό είναι χρονοβόρο. Η αντιγραφή έχει τεχνικές δυσκολίες, γιατί δεν πρέπει να ανοίγουν σε γωνία μεγαλύτερη της ορθής.

 

Οι εικόνες

 

   Οι ζωγραφικοί πίνακες έχουν παρατεθεί επίσης σε προσεγγιστική χρονολογική σειρά. Εννοείται ότι δεν υπάρχει καμμία αντιστοιχία ανάμεσα στα κείμενα και τις εικόνες - το σκεπτικό είναι να εναλλάσσονται ώστε να μεγαλώνει η απόλαυσή του. Προτιμήσαμε τους ζωγραφικούς πίνακες (που είναι πιο εντυπωσιακοί) αφήνοντας τις γκραβούρες (που είναι πιο αξιόπιστες) για τους επόμενους τόμους. Δεν κάναμε καμία επέμβαση, αλλά δεν θα μπορούσαμε να αποφύγουμε αλλοιώσεις που είχαν γίνει προηγουμένως: οι γραφίστες έχουν την κακή συνήθεια να κόβουν περιμετρικά τις εικόνες ενώ οι τυπογράφοι αλλάζουν τα χρώματα.

 

   Ενα βιβλίο για το χορό δεν είναι παρά ένα συμπλήρωμα της πράξης του χορού. Το σημαντικότερο είναι να ζει κανείς το χορό χορεύοντάς τον. Αν δεν μπορεί, τότε παίρνει ένα μικρότερο μέρος της απόλαυσης βλέποντας άλλους να χορεύουν. Στις ώρες που δεν έχει την ευκαιρία να βλέπει, τότε μόνο συνιστάται να διαβάζει για χορό ώστε να πλουτίσει τις γνώσεις του και να καλλιεργήσει τη ματιά του. Ετσι θα μπορέσει κατόπιν να γίνει καλύτερος εκτελεστής ή καλύτερος θεατής. 

                                                                       

 

Αλκης Ράφτης

 

 

Το λεύκωμα με τίτλο Orientalist dance εκδόθηκε το 2007 από το Χοροθέατρο "Δόρα Στράτου". Είχε 136 έγχρωμες σελίδες σχήματος 20x28 cm και περιελάμβανε 58 εικόνες και 43 περιγραφές από ταξειδιώτες μεταξύ των ετών 1164 και 1825. Ολα έχουν περιληφθεί στην παρούσα έκδοση, που περιέχει δεκαπλάσιο υλικό.